آژانس خبري خوزستان (خوزنا)؛ جلال نبهاني زاده ، پژوهشگر فلسفه     

رودخانه ي كارون يكي از مهمترين، و از نظر برخي صاحبنظران مهمترين، منبع آبي كشور است. تقريباً توافق عمومي ميان مسئولين كشوري وجود دارد كه رودخانه ي كارون از نظر زيست محيطي در وضعيت مناسبي به سر نمي برد و به ارائه نظرات خود براي حل' معضلات زيست محيطي اين رودخانه مي پردازند.
از طرفي هدف مسئولين، ارائه ي راهكار جهت تأمين آب شرب و كشاورزي شهروندان استان خوزستان و استان هاي همجوار آن است و براي اتخاذ راهكارهاي مناسب تلاش مي كنند. انتقال آب رودخانه در ميان مسئولين ذيربط از راهكارهاييست كه براي حل' مشكل كم آبي استان هاي همجوار استان خوزستان مطرح مي شود. طرحي كه از آن صحبت مي شود محل' بحث هاي فراواني است و حتي مي تواند نهايتاً منجر به وقوع فاجعه ي انساني در منطقه شود. مقاله ي حاضر با اشاره به پيامدهاي انساني و زيست محيطي اجراي اين طرح، به ارائه نقدهايي عقلاني بر آن مي پردازد.

آغاز بهره برداري از منابع طبيعي استان خوزستان با استفاده از تجهيزات فني پيشرفته به صورت رسمي به اوايل سال 1340 خورشيدي بازمي گردد. فعاليت هاي صنعتي توسط موسسه ي عمران و منابع خوزستان  در منطقه ي رودخانه ي كارون انجام شد. اين شركت در فعاليت هاي خود علاوه بر استخراج منابع زميني و توليد برق از منابع طبيعي منطقه نظير آب بهره جست. از همان آغاز مسائل متفاوتي در بهره برداري از منابع طبيعي استان خوزستان مطرح شد كه از آن جمله مي توان به وضعيت آبرفتي جلگه خوزستان خصوصاً در حواشي رودها، دفع فاضلاب صنعتي در رودها و وضعيت آلودگي آب و هواي منطقه اشاره كرد. از سال 1370 خورشيدي با پايان جنگ تحميلي شركت هاي مرتبط طرح هايي را آغاز نمودند كه در اثر آن فرآيند عدم نگهداري از منابع طبيعي در منطقه خوزستان كليد خورد ]6[.

دائماً اين مدعا تكرار مي شود كه به دليل بحران كم آبي در مناطق مركزي ايران بايد طرح هاي انتقال آب از رودخانه هاي پرآب اجرا شوند. با طرح اين مدعا نه تنها مسئله كم آبي مناطق مركزي حل خواهد شد و رونق اقتصادي، كشاورزي و صنعتي در منطقه صورت خواهد گرفت، بلكه مسئله آلودگي آب منطقه خوزستان برطرف خواهد شد.
طرح انتقال آب رودخانه ي كارون اولين طرح انتقال آب از اين رودخانه نيست ]14[. مسئله اين است: آيا مدعاي بهبود وضعيت كم¬آبي در مناطق مركزي با انتقال آب رودخانه¬ي كارون تحقق مي پذيرد؟ به تعبير ديگر، آيا مشكل آلودگي آب شهروندان خوزستان با اجراي اين طرح برطرف مي¬شود؟ كاهش سطح آب رودخانه ي كارون پيامدهاي بسيار مخرب اجتماعي/ فرهنگي/ انساني/ اخلاقي/ زيست محيطي در بر نخواهد داشت؟ اين پيامدها مورد سنجه قرار گرفته است؟ چه پيامدهايي شهروندان اهوازي (به عنوان پرجمعيت ترين شهر در منطقه) را تحت الشعاع قرار مي دهد؟ بهتر نيست به جاي انتقال آب رودخانه اي كه قرن هاست در يك زيست بوم قرار گرفته است ساكنين مناطق مركزي به صورت مهاجر تغيير اقليم دهند؟ حتي مسائل زيست محيطي مرتبط با زندگي آبزيان را نبايد در نظر داشت؟

. پيشينه ي تاريخي رودخانه ي كارون
در اينجا لازم است تجربه تاريخي شهر اهواز از تغيير مسير رودخانه در دوره ساساني مورد توجه قرار داد كه عمليات حفر كانال براي كارون در دو شاخه ي مسرقان و دجيل اجرايي شد و موجب آباداني و آبياري زمين هاي بسياري در منطقه جلگه خوزستان در آن دوره ي تاريخي گرديد. اما پر آب شدن رودخانه ي كارون و پيوستن آب شاخه ي مسرقان به دجيل در فاصله بين قرن چهارم و ششم هجري موجب ويراني شهر اهواز و شيوع بيماري هاي هولناكي نظير طاعون و وبا در منطقه و توقف توسعه عمراني و اقتصادي تا قرن نهم گرديد و فاجعه ي انساني  رخ داده در اين دوره تغييرات زيست بوم منطقه را منجر شد ]14[.
اين واقعه نشان مي دهد عدم مديريت صحيح و توجه همه جانبه در تغييرات مسير يك رودخانه تا چه اندازه مي تواند پيامدهاي كوتاه مدت، ميان مدت و بلند مدت براي يك منطقه وسيع تر و يك زيست بوم به دنبال داشته باشد و همچنين حيات منطقه را مورد تهديد قرار دهد. شهر اهواز در دوره ساساني كانون تجارت، نساجي و مسيحيت بوده است اما با اتفاقاتي كه طي مدتي كه ذكر شد افتاد تا سال ها به منطقه اي مخروبه بدل شد ]17[.
در سال 1349 خورشيدي طرح جامع شهر اهواز به دليل كشف ميدان نفتي شمال اهواز متوقف شد. با عدم اجراي اين طرح توسعه ي شهرنشيني و اتصال مناطق از هم پاشيده و غير پيوسته شهر اهواز به هم با وقفه مواجه شد و طرح هايي كه به موجب آن در بخش نگهداري از محيط زيست منطقه موثر بود متوقف شد]17[. غير قابل انكار است كه وقوع هشت سال جنگ تحميلي و به تعويق افتادن طرح¬هاي عمراني منطقه تا چه اندازه موجب بي نظمي ساختار نظام تأمين آب شرب شهروندان شده است. اين اتفاقات در وضعيت نظام تكنولوژيك كه امروز بر منطقه و خصوصاً شهر اهواز حاكم است بي تأثير نبوده است.
2.2. سازمان آب و برق خوزستان و رودخانه ي كارون
نگهداري و بهره برداري از منابع بستر اين رودخانه در ابتدا در حوزه اختيارات سازمان آب و برق خوزستان  (تأسيس 1339) بود. اين سازمان قبل از آن تحت نام موسسه ي عمران و منابع خوزستان بوده كه زير نظر شركت مهندسين مشاور عمران و منابع نيويورك  فعاليت داشته است ]6[.
فعاليت¬ها و عمليات اجرايي سازمان مذكور با صنعت نفت و پتروشيمي، تأمين انرژي در منطقه، صنعت ماهيگيري و گردشگري ارتباط تنگاتنگ داشته است و مدتي به عنوان متولي رودخانه ي كارون مسئوليت عمليات عمراني را بر عهده داشت. نقش فعاليت هاي اين سازمان در وضعيت نظام تكنولوژيك كه امروز بر رودخانه ي كارون حاكم است غير قابل انكار است.

وضعيتِ فعاليت هاي صنعتي و عمراني در حاشيه ي رودخانه ي كارون
1.3. فعاليت هاي تخليه مواد
تخليه¬ي مواد' شيميايي در آلودگي آب رودخانه موثر بوده است. تخليه فاصلاب را در سه رده مي¬توان برشمرد: 1- تخليه¬ي فاضلاب شهري 2- مواد�' شيميايي كارخانه هاي خصوصي و نيمه خصوصي 3- مواد' شيميايي صنايع نفتي و پتروشيمي ]9[. تأثيرات اين مواد بر زيست بوم منطقه و كيفيت آب در مقالات متعدد مورد بررسي قرار گرفته است و از علل آلودگي آب رودخانه ي كارون مي باشد.
2.3. فعاليت هاي شركت هاي پيمانكاري
امروز منطقه از مراكز مهم اقتصادي و صنعتي كشور است و در اقتصاد ايران اهميت استراتژيك دارد و از مناطق غني از منابع طبيعي در منطقه غرب آسيا مي¬باشد. اين منابع صنعتي نظير نفت و گاز و پتروشيمي، لوله¬سازي و فولاد و.../ كشاورزي شامل مزارع، نخلستان¬ها، نيشكر و گندم و ... هستند. از اين رو فعاليت¬هاي شركت¬هاي پيمانكاري در اين منطقه از كشور بيشتر صورت مي¬پذيرد. با انتقال آب رودخانه¬ي كارون احتمال وقوع فاجعه¬ي انساني در منطقه به شدت بالا مي رود. 1- عدم نظارت كافي بر فعاليت¬هاي شركت¬هاي پيماني و 2- عدم اختصاص بودجه كافي و مناسب به سازمان هاي حفاظتي از محيط زيست و 3- نبود دستورالعمل¬هاي اخلاق فني  و مهندسي و اخلاق حرفه¬اي  و اسناد بالادستي ناكافي در اين عرصه و 4- عدم وجود قوانين حمايتي از افراد سازمان¬ها و نهادهاي محيط زيستي خصوصي/ دولتي و نيمه خصوصي از عوامل مهم وضعيت پيش آمده و  بيان شده است. در حال حاضر شهروندان خوزستان از آب شرب مصرفي رضايت ندارند. فعاليت¬هاي شركت¬هاي پيمانكاري خصوصي و نيمه خصوصي به صورت غيرمستقيم موجب آلودگي آب رودخانه و به شكلي نماي شهر، فضاي زيستي، آلودگي هوا، خشكي زمين¬هاي كشاورزي و شور شدن زمين¬هاي جلگه خوزستان شده است و آينده¬ي محيط-زيست اين منطقه را با بحران مواجه ساخته است ]9[.
3.3. سدسازي
در حال حاضر يازده سد و نيروگاه آبي در مسير رودخانه كارون از كوه¬هاي رشته كوه زاگرس بختياري (خرسان 1و2و3 و كارون 1و2و3و4و5 و گتوند و مسجدسليمان به صورت مخزني و جرياني وجود دارد و در حال احداث است¬) ]6[. اين سدها در وضعيت زيست محيطي و نظام تكنولوژيك منطقه تأثيرات مستقيم داشته است.

وضعيتِ آب شرب در منطقه خوزستان
آلودگي (كدورت و رنگ) آب رودخانه در شهر در حد استاندارد نيست و حتي نياز به سيستمهاي تصفيه پيچيده و پيشرفته آب دارد و نقش تحولات و پيامدهاي تغييرات در نظام تكنولوژيك وضعيت آب شرب منطقه برهيچ¬كس پوشيده نيست ]3[.

1. رويكردها در طرح انتقال آب رودخانه¬ي كارون براي حل�' بحران كم¬آبي
طرح انتقال آب رودخانه¬ي كارون طرحي در نظام تكنولوژيك حاكم در منطقه¬ي خوزستان است. مطابق نظريه¬اي كه از گولت نقل شده هرگونه تغيير در استفاده از منابع طبيعي و تحول مصنوعي به روي آن منبع كه جنبه¬ي فرهنگي/ اجتماعي دارد داراي سه مرتبه از عقلانيت  است كه بايد مورد توجه قرار گيرد: 1. عقلانيت فني  2. عقلانيت سياسي 3. عقلانيت اخلاقي ]8[.
در اينجا به عقلانيت فني مي پردازيم. با در نظر گرفتن يك نظام تكنولوژيك در طرح مذكور، رويكرد اتخاذ شده در تصميم-گيري¬ها مشخص مي شود. در يك نظام تكنولوژيك همواره دو رويكرد مد نظر قرار مي گيرد.
1- رويكرد خرد كه با نگاهي مهندسي¬گرايانه روابط دروني تكنولوژي را به خود معطوف مي سازد و
2- رويكرد كلان كه با نگاهي مبتني بر دانش¬هاي انساني و مانند مطالعات به روي نسبت فرهنگ و تكنولوژي آن را مورد توجه قرار مي دهد ]12[.
به نظر مي رسد در طرح انتقال آب رودخانه¬ي كارون، جغرافياي مطالعات و پژوهش¬هاي صورت گرفته در رويكرد مهندسي¬گرا قرار مي¬گيرند و رويكرد مبتني بر دانش¬هاي انساني كمتر مورد مطالعه قرار گرفته است.

6. پيشنهادات
انتظار اين است با در نظر گرفتن دو رويكرد خرد و كلان در نظام تكنولوژيك حاكم نسبت به تجديد نظر در تصميم¬گيري¬ها پيرامون طرح¬هاي انتقال آب رودخانه¬ي كارون، براي رفع مشكلات موجود منطقه اهتمام شود و تحقيقات رسانه¬اي و پژوهشي گسترده¬تر در مورد اجراي اين طرح¬ها و پيامدهاي اجراي آن¬ها صورت پذيرد.
همچنين در حال حاضر اگر چه كشور ايران در رديف كشورهاي كم آب است ولي عملكردها در زمينه¬ي مديريت اين موهبت خدادادي مناسب نبود و به صورتي يكسويانه مهندسي¬گرايانه و كاربردي بوده است و ابعاد زيست محيطي، انساني و اخلاقي در مديريت آب شرب و انتقال آب در نظر گرفته نشده است ]16[.
رودخانه¬ي كارون با پشتوانه¬ي تاريخي شكل¬گيري تمدن¬هاي بزرگ انساني در گذشته در حوزه¬ي جغرافيايي¬اش در حال حاضر در وضعيت مطلوبي قرار ندارد. نگهداري و بهره برداري از منابع استان خوزستان با نسبتي مناسب تعريف نشده و بهره برداري افراطي از منابع و عدم نگهداري از محيط زيست محل بهره برداري و عدم ترجمه اسناد مربوطه موجب شكل گيري وضعيت موجود بوده و در وقوع اين وضعيت تأثيرگذار بوده است. پيشنهاد مي¬شود: 1. اختصاص بودجه جهت بهبود وضعيت زيست-محيطي رودخانه¬ي كارون با مشاركت نهادهاي بخش خصوصي، نيمه خصوصي و دولتي و نهادهاي مديريتي بحران كشوري صورت پذيرد. 2. توسعه، تدوين و انتشار اسناد بالادستي با اتخاذ دو رويكرد مطرح شده در اين مقاله اعمال شود. 3. توسعه¬ي اقتصادي توأم با توسعه¬ي حفاظت از محيط زيست در منطقه و همچنين تدوين اسناد نگهداري از منابع طبيعي در حين بهره-برداري از منابع به صورت جامع و به زبان فارسي و بومي شده مورد اهميت بيشتر قرار گيرد.

پژوهش از تكنولوژي جدا نيست، لذا در طرح¬هاي مشابه بايد نسبت بين توسعه و پژوهش دقيق¬تر مشخص شود ]7[. البته در سال¬هاي گذشته مقالات مهندسي بسياري خوبي در زمينه آزمايش، پالايش و پژوهش داده¬ها و اطلاعات وضعيت آب رودخانه¬ي كارون اجرا شده است اما در شرايط موجود اين تعداد مقالات مهندسي براي برطرف سازي بحران¬هاي آتي كافي نيست و فعاليت¬هاي بيشتري بايد صورت پذيرد ]3و2و1[ .
لازم به ذكر است با توجه به شرايط منطقه و تجربه تاريخي آن از ويراني و تخريب همان¬طور كه از نظر گذشت، عدم توجه و اهتمام جدي به مسائل ذكر شده موجب بروز فجايع انساني خواهد شد. از جمله مي¬توان در اينجا به هفت مورد از اين فجايع انساني اشاره كرد: 1. آلودگي غير قابل كنترل آب شرب مصرفي، كشاورزي، دامپروري، آلودگي هايي ميكروبي و شيوع دوباره-ي بيماري¬هاي ريشه¬كن شده نظير وبا 2. ايجاد مرداب¬ها و آلودگي هاي ميكروبي 3. خشكي در حواشي و نابودي مناطق كشاورزي و بيكاري جوانان كشاورز 4. آلودگي هوا و افزايش ذرات معلق و بالا رفتن تعداد مبتلايان به بيماري هاي آسم شديد و آلرژيك 5. تغيير زيست بوم و گياهان و آبزيان در منطقه 6. تغييراتي فرهنگي و اجتماعي 7. عدم اهتمام شهروندان به حفظ محيط زيست با توجه به رويكرد مسئولين و پيامدهاي مخرب ديگر قابل پژوهش.

منابع
1. آل ياسين, احمد. “كاربرد مهندسي رودخانه در رودخانه هاي دز و كارون.” زير نظر وزارت نيرو كميته ملي سدهاي بزرگ ايران, 1379.
2. ايلدرومي, عليرضا; طيبي, ليما; حسيني, پگاه;. “ارزيابي خودپالايي رودخانه ي كارون در محدوده ي شهر اهواز.” پايان نامه ي كارشناسي ارشد دانشكده منابع طبيعي دانشگاه ملاير, 1391.
3. بني سعيد, نعيم; جعفرزاده, نعمت الله; تركيان, فرامرز; عيدان, غازي. “امكان سنجي كاربرد شناورسازي با هواي محلول براي پيش تصفويه آب رودخانه ي كارون.” نشريه آب و فاضلاب, شماره 63 (1386).
4. جعفرزاده حقيقي, نعمت الله; توسلي, محمد; باروتكوب, علي. “بررسي تغييرات كيفيت آب رودخانه ي كارون با كاربرد برنامه QUAD2E.” فصلنامه نحقيقات منابع آب ايران, شماره 2، سال اول (تابستان 1384).
5. چيت سازان, مهدي. “استفاده از استخراج با فاز جامد به همراه كروماتوگرافي براي شناسايي و اندازه گيري آلاينده هاي آلي در آب رودخانه ي كارون.” پايان نامه كارشناسي ارشد دانشكده علوم شيمي تجزيه دانشگاه صنعتي شريف, 1377.
6. روابط عمومي سازمان آب و برق خوزستان. درباره ي سازمان آب و برق خوزستان. 1392. www.kwpa.ir.
7. داوري اردكاني, رضا. درباره ي علم. تهران: انتشارات هرمس, 1390.
8. شمسايي, ابوالفضل; ميرابوالقاسمي, هادي;. “اثر احداث سد بر بار معلق و روند فرسايش و رسوبگذاري رودخانه (مطالعه ي موردي رودخانه ي كارون).” پايان نامه دانشگاه تربيت مدرس , 1373.
9. صالح, عليرضا; نادران , الياس;. “ماليات بر آلودگي آب ناشي از فاضلاب هاي صنعتي.” مجله برنامه و بودجه, شماره 60 و 61.
10. صبور, محمدرضا; كمالان, حميدرضا;. “بررسي و ارزيابي اقتصادي تصفيه انواع فاضلاب تخليه شونده به رودخانه ي كارون.” فصلنامه علوم و تكنولوژي محيط زيست, شماره 21 (تابستان 1383).
11. فتاحي, ابراهيم; دلاور, مجيد; نوحي, كيوان;. “پيش بيني جريان رودخانه هاي كارون شمالي با استفاده از شبكه عصبي مصنوعي.” فصلنامه تحقيقات جغرافيايي, شماره 1 (بهار 1391).
12. قربانيان, جبرئيل; فتحيان, حسين; اسدي لر, مهدي;. “بررسي ژئومورفولوژي كمي حوضه رود كارون و كاربرد آن در عمران شهر اهواز.” فصلنامه جغرافيايي آمايش محيط, شماره 19، سال پنجم (زمستان 1391).
13. كاجي, حسين. فلسفه تكنولوژي دون آيدي پاسخي به دترمينيسم تكنولوژيك. تهران: هرمس, 1392.
14. گروه نويسندگان مركز دائره المعارف بزرگ اسلام. دايره المعارف بزرگ اسلامي. تهران: مركز دائره المعارف بزرگ اسلام, 1380.
15. مردي, مهدي. “طرح هاي برق آبي زنجيره اي جنوب كشور و چالش هاي پيش رو.” نشريه اقتصاد انرژي, دي 1379.
16. موسوي, طيبه. “كارون و مسائل اجتماعي و زيست محيطي آن.” مركز تحقيقات كامپيوتري علوم اسلامي, 1392.
17. نام آور, زهرا, روح الله مجتهدزاده, و باقر آيت الله زاده شيرازي. “اهواز، ميراث ناشناخته.” فصلنامه علمي فني هنري اثر, شماره 40 و 41.
18. هيدگر, مارتين. پرسش از تكنولوژي. با ترجمه شاپور اعتماد. تهران: مركز تحقيقات كامپيوتري علوم اسلامي, 1377.
19. هيدگر, مارتين. عصر تصوير جهان. با ترجمه يوسف اباذري. تهران: ارغنون, 1375.

........................

  KDS: Khuzestan Development and Resources Society
  Human Tragedy
  Technological System
  Khuzestan Power and Water Authority
  New York Development and Resources Engineering Consultant
  Technical Ethics
  Professional Ethics
  Rationality