مونا محمدنژاد
داستان و داستان‌نويسي به شكل امروزي آن كه وام‌گرفته از صورت غربي است، تفاوت‌هاي ماهوي زيادي با داستان‌هاي سنتي ايراني دارد و اگرچه خود در جهان قدمتي قابل‌توجه نداشته، در كشور ما و در ميان نويسندگان و ادباي معاصر ايراني، پيشينه‌اي نه‌چندان چشمگير دارد؛ بر اين اساس، آثاري كه در اين زمينه در ايران خلق شده‌اند، حتي در سطح حرفه‌اي به زعم بزرگان ادب معاصر، هنوز مخاطبان جهاني را همچون آثار ادبيات كلاسيك فارسي، جذب نكرده‌اند.
سالانه مسابقات ادبي متعددي در زمينه داستان‌نويسي يا نمايش‌نامه‌نويسي به‌طور خاص يا در كنار ديگر فرم‌هاي ادبي از سوي ارگان‌ها و نهادهاي فرهنگي هنري و حتي غيرفرهنگي برگزار مي‌شوند و جوايزي نيز در سطوح مختلف به نويسندگان اهدا مي‌شود اما اين جوايز به تعداد و كيفيت از سطح جهاني نازل‌تر است؛ البته كه جوايز ادبي در كشور ما در مقايسه با كشوري مانند فرانسه تنوع و گذشته چنداني ندارد و سالانه حدود ۷۰۰ جشنواره ادبي در اين كشور برگزار مي‌شود.
به‌طور معمول، هدف و غايت جوايز ادبي تشويق مؤلفان، اطلاع‌رساني درباره آثار منتشرشده و ترويج، معرفي و سهولت دسترسي آنها براي مخاطبان بوده و پيامدهاي رايج اين جوايز در نهايت استحكام، انضباط نشر، برقراري پل ارتباطي مؤلف با جامعه و ارتقاي كيفيت مطالعه است.
*جايزه داستان حماسي
با شيوع بيماري كرونا و به حاشيه رفتن اجتماعات فرهنگي و به تبع آن، حذف و كمرنگ شدن جوايز و جشنواره‌هاي ادبي، انسان و جامعه فرورفته در خود بيشتر از هر زمان ديگري به مطالعه و كيفيت آن نيازمند شد و حوزه نشر و تأليف كتاب هم در نتيجه ضعف و ورشكستگي اقتصادي ناشي از قرنطينه و تحريم، با چالش‌هايي در سرمايه‌گذاري مواجه شد. در اين شرايط، فقدان يا كمبود چنين جوايزي بيش از هميشه احساس شد.
در اين راستا، يكي از جوايز ادبي نوبنيان به نام جايزه داستان حماسي كه در سال ۱۳۹۷-۱۳۹۸ اولين دوره خود را برگزار كرده بود، دوره دوم خود را بلافاصله پس از فروكش كردن كرونا، در سال ۱۴۰۰ -۱۴۰۱ برگزار كرد و پس از آن، دوره سوم خود را در سال ۱۴۰۱- ۱۴۰۲ به پايان رساند تا فتح بابي باشد براي جوايز تخصصي در حوزه ادبيات داستاني ايران.
ادبيات داستاني ظرفيت فراواني براي تأسيس و اشاعه رويكردهاي تازه دارد و داستان حماسي يكي از اين رويكردهاي تازه‌اي است كه از مواد و مصالح تاريخي و اساطيري به‌وفور بهره مي‌گيرد و به بازآفريني و به‌روزرساني ادبيات كهن حماسي مي‌پردازد. البته در مراحل بعدي، با به‌كارگيري خلاقيت بيشتر و كسب قوام مناسب، مي‌توان از مصالح تازه و روزآمد داستان‌پردازي و تلفيق آنها با يكديگر، بهره برد.
در داستان حماسي معاصر، انسان حماسه از جنگ با ديوان و اتصال به خدايان و نيروهاي ماوراءالطبيعه به جنگ با مظاهري دنيوي مي‌گرايد و پيوندي باورپذيرتر از مواجهه با ماوراءالطبيعه و طبيعت براي مخاطب مي‌سازد و رستم فردوسي را با همان دنياي ذهني در چارچوب زماني مي‌آورد تا روحيه مبارزه طلبي خود را در گشادن بندهاي آشنا براي مخاطب امروزي به محك بگذارد.
حماسه مفهومي است كه ريشه در ادبيات ملي و ديني دارد، درنتيجه اشتراكات ملي و ديني و استفاده از آنها در بالا بردن روحيه وحدت‌طلبي و ملي‌گرايي در هر دوره تاريخي و هر فرمي ملازم هنر و ادبيات بوده است. بر اين اساس و در اين دوره پرمخاطره كه برخي قوم‌گرايي را بر ملي‌گرايي ارجحيت مي‌بخشند و درصدد ايجاد شكاف در ميان اقشار و اقوام مختلف هستند، اقتضائات زمانه نزديكي بسياري با دوره فردوسي بزرگ دارد؛ آنجا كه شاعر اهل طوس اين شرايط مخاطره‌آميز زمانه خود را ادراك مي‌كند و با بينش و نگاه خود به بازآفريني و بازسازي بناي پرافتخار زبان و فرهنگ گذشتگان مي‌پردازد. بنابراين خراسان كه وطن فردوسي بوده و از ديرباز سرچشمه و سرمنشأ اين نوع فاخر ادبي است، منزلي شد براي جايزه داستان حماسي و حوزه هنري خراسان، مجري و برنامه‌ريز اين جايزه ادبي.
*مركزگريزي جايزه داستان حماسي
از جمله مزايا و ويژگي‌هاي اين جايزه مي‌توان به مركزگريزي از پايتخت سياسي و رحل اقامت افكندن آن در پايتخت ادبيات حماسي يعني خراسان اشاره كرد. ازآنجا كه اين جايزه در شهر مشهد برگزار مي‌شود، خود به نوعي شرايط يك رويداد مركزگريز را با خود دارد كه به شركت‌كنندگان القا مي‌كند فارغ از شهر و استان، آثار آنها مورد قضاوت قرار مي‌گيرد. لازمه ارتقاي اين گونه ادبي پرهيز از مركزگرايي است كه بايد در هر استان آثار ادبي ارزشمند معرفي شده و نويسندگاني تربيت شوند تا داستان حماسي بتواند در كنار بهره‌گيري از عناصر ملي، از عناصر و المان‌هاي بومي هر استان نيز استفاده كند كه اين امر در جايزه داستان حماسي با برگزاري كارگاه‌هايي در ۱۸ استان به‌خوبي ديده شد.
با اجراي چنين سياستي در قالب اين جايزه ادبي، آثاري با گرايش آشكار به فرهنگ‌هاي دور از پايتخت، حاشيه‌نشين و زبان‌ها و گويش‌هاي بومي، منطقه‌اي و ايراني درخطر انقراض، خلق شده و مي‌شوند.
*تخصصي بودن جايزه داستان حماسي
از ديگر سو، جايزه داستان حماسي تلاش كرده تا در جامعه ادبي و بخش ادبيات داستاني جريان‌ساز شود. جريان به اين معني كه موضوعي را محور كار خود قرار داده كه متوجه هويت ايراني است و آن را در جريان ادبيات داستاني امروز فارسي وارد كرده است تا مورد توجه نويسندگان حرفه‌اي و تازه‌كار قرار بگيرد و آثاري در اين زمينه خلق و به ذخاير ادبيات داستاني ايران اضافه شوند. محدود كردن رويكرد داستاني به حماسه خود مي‌تواند زمينه‌ساز عمق‌بخشي اين فرم ادبي باشد.
همچنين برگزاركنندگان جايزه با نشست‌هاي تخصصي و دعوت از دانشگاهيان براي شركت، تلاش كرده‌اند تا ارتباطي علمي و آكادميك بسازند و به نوعي جريان موردحمايت خويش را تعميق بخشند.
در دوره اول اين جايزه، فقط طرح رمان ارائه مي‌شد و طي يك زمان‌بندي طرح‌ها به رمان تبديل مي‌شدند. در دوره دوم، فقط داستان بلند و رمان بود و داستان كوتاه نداشت. در دوره سوم، زمينه مشاركت طرح و نوشتن رمان براي جوانان مستعد و علاقه‌مند فراهم شد تا هم نويسندگان حرفه‌اي براي آثاري كه خلق مي‌كنند بستر انتشار داشته باشند و هم بخشي براي توجه به داستان كوتاه تدارك ديده شد كه اين امر موجب شد در دوره سوم، اين جايزه با استقبال بيشتري مواجه شود.
*رويكرد تربيتي و آموزشي جايزه داستان حماسي
بايد گفت صرف ارائه جايزه‌هاي مادي كلان نمي‌تواند به ارتقا و پرورش در زمينه‌اي خاص ياري رساند و معدود رويدادهاي ادبي در راستاي تربيت داستان‌نويس و ارتقاي داستان‌نويسي طي دوره‌هاي برگزاري خود گام برنداشته‌اند. يكي از مزيت‌هاي اين جشنواره نسبت به جشنواره‌هاي ديگر داستان، آموزش در كنار تشويق و ترغيب مؤلفان و اطلاع‌رساني درباره تاليفات گوناگون است.
از زمان انتشار فراخوان اين جايزه تا مراحل پاياني، ۱۸ نشست كارگاهي در استان‌ها در خصوص داستان حماسي برگزار شد و چندين نشست تخصصي در مشهد با دعوت از استادان و مدرسان داستان‌نويسي انجام شده است؛ بنابراين مي‌توان اذعان داشت اين رويكرد آموزشي نادر و منحصربه‌فرد براي يك جايزه ادبي در چنين سطحي از گستردگي تا چه اندازه مي‌تواند يك جايزه ادبي را به غايت اهداف خويش كه بالا بردن سطح محتواهاي توليدي است، برساند.
همچنين رونق اين جايزه در گرو آن است كه مخاطبان و علاقه‌مندان به داستان از نتايج اين جايزه استقبال كنند؛ بنابراين نتايج جايزه در هر دوره توسط سوره مهر منتشر مي‌شود. به گفته دبير علمي اين جايزه، محمدرضا شرفي خبوشان، «جايزه ملي داستان حماسي، زمينه را براي نوشته شدن و پديد آمدن اثر فراهم مي‌كند. اين تفاوت عمده جايزه حماسي با ساير جوايز جشنواره‌هاست. اين جايزه، يك رخداد ادبي ترغيبي و تشويقي است كه براي رونق ادبيات، خصوصاً در ذيل هويت ايراني تلاش مي‌كند. از سوي ديگر، شرايطي فراهم مي‌كند كه نويسندگان جوان در كنار مربيان و اساتيد كسب تجربه جديد داشته باشند.»
در پايان اميد است آنچه در جايزه داستان حماسي روي داد در ادامه يك رويكرد رو به پيشرفت و ارتقا باشد و همچنين بتواند به‌عنوان يك الگو در زمينه برگزاري و موضوع‌بندي جوايز ادبي مورد بهره‌برداري قرار گيرد.