سجاد محمديان
تاكنون تلاش‌هاي زيادي در كشور براي سنجش سرانه مطالعه به انجام رسيده است. فارغ از درستي و اعتبار آن‌ها و اينكه اندازه‌گيري اين سنجه وظيفه كيست، دو نكته در تمامي اين طرح‌ها مشهود است: نخست آنكه اساساً تعريف مطالعه و مصداق يابي آن كاملاً سليقه‌اي و بسته به انگيزه و خواست سازمان‌ها و افراد متفاوت بوده است، علت اين آشفتگي مشخص نبودن هدف سنجش است، به عبارت ديگر سنجش سرانه مطالعه خود به هدفي آرماني بدل شده است؛ گويي همه تكليفي سنگين براي احصاء سرانه مطالعه ايرانيان بر دوش خود احساس مي‌كردند بي آنكه دليلي داشته باشند. دوم اينكه هيچ گاه مشخص نشده چه گزاره سياستي مبتني بر اين سنجه از پيمايش‌هاي مذكور استخراج شده و در كجا به كار رفته است. به جز خطابه و گلايه چه برون دادي داشته است. متأسفانه اين تلاش‌ها گاهي نيز رنگ و بوي تحقير ملي به خود گرفته، كم نيست مقاله‌ها و گزارش‌هاي كمّي و سخنراني‌هايي كه با تمسك به اين سنجه به شماتت ايرانيان به عنوان مردماني كتاب‌نخوان و… پرداخته اند. در ادامه با مرور پيمايش‌هاي سنجش سرانه مطالعه، توجه شما را به تنوع مجري، تكثّر روش و تناقض در نتايج آن‌ها جلب مي‌كنم.
• در سال ۱۳۵۳ اولين پيمايش ملي در اين خصوص با عنوان گرايش‌هاي فرهنگي و نگرش‌هاي اجتماعي در ايران انجام شد. اين طرح توسط مركز سنجش افكار و تحقيقات اجتماعي سازمان راديو و تلويزيون با سرپرستي علمي علي اسدي انجام شده است. جمعيت شهري و روستايي بالاي ۱۵ سال كشور جامعه اين پژوهش بوده و كه از اين ميان ۴۴۲۰ نمونه از ۲۴ منطقه شهري و ۵۲ منطقه روستايي گزينش شده‌اند. بر پايه يافته‌هاي اين پژوهش سرانه مطالعه ايرانيان ۲ دقيقه در روز بوده است؛
• آگاهي‌ها، نگرش‌ها و رفتارهاي اجتماعي و فرهنگي در ايران اولين پيمايش ملي پس از انقلاب اسلامي است. اين طرح با مديريت علمي منوچهر محسني و توسط دبيرخانه شوراي فرهنگ عمومي و معاونت پژوهشي و آموزشي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي در اواسط دهه ۱۳۷۰ طراحي و اجرا شده است. جمعيت شهري بالاي ۱۶ سال در كشور هدف اين طرح بود و ۳۵۴۰ نمونه نيز در آن بررسي شدند. اين طرح در ۱۵ شهر از ۵ استان تهران، آذربايجان غربي، مازندران، كرمان و فارس انجام شد. متأسفانه دسترسي به يافته‌هاي اين طرح درباره ميزان سرانه مطالعه ممكن نبوده است.
• بررسي بهره‌مندي جوانان از كتاب در سال ۱۳۷۵ به سفارش سازمان ملي جوانان و توسط مؤسسه فرهنگي هنري جهان كتاب به انجام رسيده است. بر پايه نتايج اين طرح ۷۶ درصد از جوانان، روزانه كمتر از ۳۰ دقيقه مطالعه مي‌كنند و در كل جوانان ۱۵ تا ۲۹ ساله پيرامون ۱۵ دقيقه در روز مطالعه مي‌كنند.
• پيمايش فعاليت و مصرف كالاهاي فرهنگي در بخش شهري و روستايي توسط دفتر طرح‌هاي ملي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي به انجام رسيده است. ويژگي متمايز اين پيمايش استفاده از واحد تحليل خانوار به‌جاي فرد و جمع‌آوري اطلاعات كل اعضاي خانوار از طريق فرد مصاحبه‌شونده است. ويرايش‌هاي گوناگوني از اين طرح تاكنون منتشر شده كه نخستين آن در سال ۱۳۷۸ بوده است. بر پايه يافته‌هاي اين طرح، سرانه مطالعه ايراني‌ها ۷ دقيقه در روز است.
• سازمان اسناد و كتابخانه ملي ايران در سال ۱۳۸۷ آماري از ميزان سرانه مطالعه ايرانيان منتشر كرد كه ناظر بر مطالعه كتاب‌هاي غيردرسي بود. بر پايه يافته‌هاي اين طرح ملي، ميزان سرانه مطالعه ايرانيان پيرامون ۲ دقيقه در روز است كه با افزودن كتاب‌هاي درسي براي برخي از افراد در شبانه‌روز به حدود ۶ دقيقه مي‌رسد.
• سنجش سرانه مطالعه در كشور براي پنج بار در پنج سال متوالي توسط شوراي فرهنگ عمومي كشور با همكاري نهاد كتابخانه‌هاي عمومي كشور صورت‌گرفته است. مجري اين پژوهش شركت پارس خبره بوده است. بر پايه يافته‌هاي اين پژوهش‌ها، ايرانيان در سال ۱۳۸۷ پيرامون ۷۰ دقيقه و در سال ۱۳۸۸ پيرامون ۷۶ دقيقه مطالعه داشته‌اند.
• در سال ۱۳۹۰ طرح وضعيت گذران وقت مردم شهري و روستايي كل كشور به سفارش شوراي فرهنگ عمومي انجام شده كه در آن شركت پژوهشگران خبره پارس داده‌هاي مرتبط با فعاليت افراد در سال ۱۳۸۹ را گردآوري كرده است. بر اين اساس ميزان مطالعه كتاب در ايران ۷.۲ دقيقه است و ميزان مطالعه نشريه برابر ۴.۸ دقيقه است. بر اين اساس ميزان مطالعه آزاد ايرانيان ۱۲ دقيقه است. همچنين ميزان مطالعه درسي ايرانيان ۳۵.۱ دقيقه است.
• پيمايش‌هاي ارزش‌ها و نگرش‌ها ايرانيان با سرپرستي علمي جواد يگانه توسط پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات و همكاري مركز ملي رصد اجتماعي به انجام رسيده است. جمعيت شهري ساكن مركز استان بالاي ۱۵ در سال در كشور جامعه هدف اين پژوهش‌ها بوده‌اند. حجم نمونه در موج نخست ۱۶۸۲۴، در موج دوم ۴۵۸۱، و در موج سوم ۱۴۹۰۶ نفر بوده است. بر پايه يافته‌هاي اين پژوهش‌ها در سال ۱۳۹۴ سرانه مطالعه ايرانيان ۳۲ دقيقه بوده است.
• شوراي‌عالي انقلاب‌فرهنگي در سال ۱۳۹۶ طرح رصد فرهنگ رفتاري خانواده ايراني را اجرا كرده است جامعه اين طرح افراد ۱۵ ساله و بيشتر در نقاط شهري و روستايي بوده است. نتايج اين طرح نشان مي‌دهد كه حدود ۵۸ درصد افراد ۱۵ ساله و بيشتر باسواد، طي سال قبل از آمارگيري مطالعه كتاب غيردرسي داشته‌اند.
• مركز آمار ايران طرح آمارگيري از فرهنگ رفتاري خانوار در سال ۱۳۹۶ راه‌اندازي كرد كه سنجش ميزان سرانه مطالعه بخشي از اين طرح كلان بوده است. سرانه مطالعه كتاب غيردرسي افراد ۱۵ ساله و بيشتر، ۷ ساعت و ۴۱ دقيقه در ماه است كه از اين ميزان سرانه ماهانه مطالعه قرآن و ادعيه ۳ ساعت و ۷ دقيقه بوده است.
• موج سوم پيمايش ملي مصرف كالاهاي فرهنگي در ايران توسط پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات در سال ۱۳۹۸ به سرپرستي سعيد معيدفر اجرا شد. جمعيت آماري اين پژوهش، شامل تمامي افراد ١۵ سال به بالاي ساكن شهر و روستاهاي كشور بوده است. ميانگين مطالعه كتاب در جمعيت نمونه ۱.۵ ساعت در هفته و براي كساني كه اهل مطالعه كتاب هستند، ۳.۷ ساعت در هفته است.
آنچه مرور شد فقط طرح‌هاي ملي بود، افزون بر اين پيماش‌ها، شمار طرح‌هاي استاني و منطقه‌اي سنجش سرانه مطالعه نيز بسيار بيشتر از طرح‌هاي ملي است، جالب‌تر اينكه در مواردي نيز بدون پيمايش رسمي برخي سازمان‌ها و شخصيت‌هاي حقوقي اقدام به ارائه آمار كرده‌اند. حال سوال اينجاست كه سنجش صرف مقدار سرانة مطالعه چه سودي دارد؟ به خصوص اگر اين سنجش بدون در نظر گرفتن نقش عوامل زمينه‌اي مانند توليد كتاب، زبان، دسترسي، سواد، رفاه و… انجام شود.