عبدالعظیم حسنی مشهور به شاه عبدالعظیم، از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) است که از امام رضا(ع)، امام جواد(ع) و امام هادی(ع) بی‌واسطه حدیث نقل کرده است و «مسند حضرت عبدالعظیم حسنی علیه‌السلام» اثر مرحوم عطاردی و علیرضا هزار یکی از بهترین آثار درباره این محدث است.

وفات عبدالعظیم حسنی
به گزارش پایگاه خبری خوزنا وبه نقل ازایکنا از خوزستان، ۱۵ شوال سالروز وفات جناب عبدالعظیم حسنی، از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) و از راویان حدیث تشیع است. متن زیر مصاحبه با استاد و محقق حوزه علمیه درباره این شخصیت بزرگ تشیع است.

ایکنا - به مناسبت ۱۵ شوال سالروز وفات عبدالعظیم حسنی که در ری مدفون هستند، به اختصار این شخصیت را معرفی کنید.

عبدالعظیم حسنی مشهور به شاه عبدالعظیم و سیدالکریم از عالمان، مجاهدان و  راویان حدیث است. نسب او با چهار واسطه به امام حسن مجتبی(ع) می‌رسد.

ایشان از امام رضا(ع) و امام جواد(ع) و امام هادی(ع) بی واسطه حدیث نقل کرده و ظواهر و قرائن‏، حکایت از وفات او در زمان امام هادی(ع) دارد و در شهر ری که محل فعالیت دینی او بود، به خاک سپرده شد و در برخی روایات، ثواب زیارت قبر او برابر با ثواب زیارت قبر امام حسین(ع) دانسته شده است. البته برخی مصاحبت او با امام رضا(ع) را رد کرده‌ و در مقابل، بعضی زندگانی او در دوره امام کاظم(ع) را نیز تقریب و ادعا نموده‌اند.

شهر ری محل فعالیت ایشان بوده است و تبدیل شدن آن شهر به یکى از پایگاه‌هاى مهم و کهن تشیع، مرهون مجاهدت‌های اوست. ری به بستر رویش عالمانى مانند ثقةالاسلام کلینى، شیخ صدوق، ابوالفتوح رازى و دیگران تبدیل شد و این را می‌توان نتیجه حرکت و تلاش حضرت عبدالعظیم حسنى(ع) دانست.

اما درباره تاریخ ۱۵ شوال سال ۲۵۲ قمری که به عنوان سالروز وفات ایشان مشهور شده، بحث‌هایی وجود دارد که مجال طرح آنها در این جا نیست و مخاطبان گرامی را به مطالعه مقاله آیت‌الله رضا استادی در مجله نور علم شماره ۵۰-۵۱ ص ۲۹۷-۳۰۱ دعوت می‌کنم. البته تعیین یک روز به عنوان بزرگداشت، امری پسندیده و بهانه‌ای برای یادبود ایشان است.

 ایکنا ـ سوال : درباره میراث حدیثی عبدالعظیم حسنی توضیح دهید؟

شیخ صدوق (م ۳۸۱)، مجموعه روایات وی را با عنوان «جامع اخبار عبدالعظیم‌» گردآوری کرده است، ولى متأسفانه نسخه‌اى از آن در دست نیست (رجوع کنید: رجال النجاشى، ص ۳۹۲، ش‌۱۰۴۹).

برخی محققان شمار احادیثی را که وی بی‌واسطه و با واسطه از امامان(ع) نقل می‌کند ۱۰۲ روایت دانسته‌اند؛ ۲ روایت از امام رضا(ع)، ۲۶ روایت از امام جواد(ع) و ۹ روایت از امام هادی(ع) است و روایات با واسطه وی هم به ۶۵ حدیث می‌رسد.

در کتاب‌هایى که در شرح حال عبدالعظیم نوشته شده است، نویسندگان بخش‌هایى را به ذکر روایات او اختصاص داده‌اند؛ مثلا ملا اسماعیل فدایى کزازى (م ۱۲۶۳ق) در کتاب «جنات النعیم» شصت روایت را گرد آورده است. ملا محمدباقر کجورى (م ۱۳۱۳ق) در کتاب «روح و ریحان» پنجاه و هفت روایت را جمع کرده است. محمدابراهیم کلباسى (م ۱۳۶۲ق) در «التذکرة العظیمیة» چهل روایت را ذکر کرده است و بعدها مرحوم عزیزالله عطاردى در کتابی که در سال ۱۳۴۲ شمسی با نام «عبدالعظیم الحسنی حیاته و مسنده» به زبان عربی نوشته بود ۷۸ یا ۷۹ روایت از ایشان را جمع‌آورى کرده است.

خود مرحوم استاد عطاردی چهل سال بعد با همکاری فاضل گرامی علیرضا هزار در سال ۱۳۸۲ شمسی کتابی با نام «مسند حضرت عبدالعظیم حسنی علیه‌السلام» را به زبان فارسی منتشر می‌کند که ظاهرا توسعه یافته همان کتاب اول او است و  عدد روایات را به ۱۰۲ نزدیک می‌کند.

کتاب دیگری با عنوان «الشریف المعتمد شاه عبدالعظیم الحسنى حیاته و مسنده» به قلم عبدالزهرا عثمان محمد در بیروت دارالهادى در سال ۱۴۲۲ قمری چاپ شده است که حدود دو سال بر مسند عطاردی سابق است.

ایکنا ـ چرا درباره کتاب سال ۱۳۸۲ شمسی مرحوم عطاردی و دکتر هراز گفتید که عدد روایات را به ۱۰۲ نزدیک می‌کند؟

در این کتاب مجموعا ۱۱۸ روایت شماره گذاری شده است، اما ظاهرا عدد واقعی روایات حدود ۹۹ روایت است، زیرا همانطور که در پایان مقدمه کتاب هم توسط مولفان اذعان شده است، در پاره‌اى موارد چند روایت، مشابه هم بودند ولى به علت اختلاف در سند، دو روایت جدا تلقى و شماره گذارى شدند. چنانکه تکرارهایى هم به چشم مى‌خورد که غالباً ناشى از ذکر تقطیعات حدیث است؛ مثلا حدیث ۳۹ مسند، گفت‌وگوى حضرت موسى بن عمران(ع) با خداوند را به تفصیل نقل مى‌کند و احادیث ۴۰ تا ۴۶ هم فقراتى از همان گفت‌وگو را نقل مى‌کند و جداگانه شماره گذاری می‌کند.

لذا اگر روایات تقطیع شده و تکرارى را در نظر نگیریم ۹۹ روایت استخراج شده است. آدرس سه روایت استخراج نشده عبارت‌است از:

 ۱- عیون أخبارالرضا(علیه السلام)، ج ۲، ص ۲۳، ح ۳ (باب: فیما جاء عن الرضا(علیه السلام) من الأخبار المجموعة).

 ۲- بحارالأنوار، ج ۷۲، ص ۱۹۵، ح ۱۷ به نقل از قصص الأنبیاء با رمز «ص».

۳- تفسیر القمى، ج ۲، ص ۲۹۴ ؛ بحارالأنوار، ج ۲۳، ص ۳۸۳ به نقل از آن .

 اولی به شماره ۵۲ در چاپ سال ۱۳۴۲ شمسی ذکر شده است، روایت دوم و سوم در مسند چاپ شده در بیروت درسال ۱۴۲۲ق نقل شده.

ایکنا ـ درباره مشخصات ظاهری و ساختار کتاب مسند حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام توضیح دهید.

این کتاب اثر مشترک عزیز الله عطاردی قوچانی و علیرضا هزار است که برای کنگره گرامیداشت آماده شد و اولین بار در سال ۱۳۸۲ شمسی در قم توسط نشر دارالحدیث در ۳۱۱ صفحه وزیری به زبان فارسی منتشر شد، هر چند از متون عربی مربوط به متن روایات خالی نیست.

در صفحه ۵ و ۶ کتاب، مقدمه‌ای از آقای مهریزی، دبیر کمیته علمی گرامیداشت، قرار گرفته است و در صفحه ۷ به عبدالعظیم حسنی(ع) تقدیم شده است. مطالب درآمد از صفحه ۹ با سخنی در مسند و مسند نویسی شروع می‌شود و تا صفحه ۱۲۱ ادامه دارد.

بخش اصلی کتاب یعنی «مسند» از صفحه ۱۲۳ شروع می‌شود و با شماره گذاری ۱۱۸ روایت در صفحه ۲۳۶ پایان می‌یابد و پس از آن فهرست‌هایی قرار گرفته است که کار جستجو را تسهیل می‌کند و آخرین سطور در صفحه ۳۱۱ است، هرچند در فیپا با شمارش ظهر صفحه، جمعا ۳۱۲ صفحه ذکر شده است.

ایکنا ـ درباره محتوا و مطالب و اختصاصات اثر هم توضیحاتی بیان کنید.

در مقدمه و درآمد کتاب، چند بحث کلی درباره مسند و مسندنویسی، زندگی نامه حضرت عبدالعظیم(ع)، مقام ایشان نزد ائمه اطهار(ع)، نظر دانشمندان شیعى درباره ایشان و مشایخ و راویان آن حضرت آمده است.

در آنجا توضیح داده شده که مجموعه‌هاى حدیثى، نام‌های متعددی دارند بعضی از آن‌ها به «صحیح» مشهورند (مثل صحاح سته) و برخی به «اصول» (مثل اصول أربعمأة)، گروهی «سنن» نامیده مى‌شوند (مانند سنن ترمذى و سنن ابوداود) و دسته‌ای نیز عنوان «جامع» دارند (مثل جامع الأحادیث اثر جعفر بن احمد قمى و الجامع الصغیر اثر سیوطى). سایر عناوین این مجموعه‌ها، عبارتند از: «معجم»، «مستدرک»، «مستخرج» و «جزء». گونه‌اى از مجموعه‌هاى حدیثى هم «مسند» نام دارد و گاهی چند نام از نام‌هاى ذکر شده، یکجا و در کنار هم، عنوان یک اثر را تشکیل داده اند؛ مانند «جامع المسانید و السنن» اثر ابن اثیر.

«سند» نزد علمای حدیث،‌ طریق متن یا زنجیره به هم پیوسته راویان است که یکى پس از دیگرى، حدیث را روایت مى‌کنند تا به معصوم(ع) برسد و نیز به منزله ستونى گفته شده است که متن حدیث بر آن استوار است. نویسندگان کتاب معتقدند اگر «مسند» را اسم ابزار بدانیم، حدیث مسند، حدیثى است که به آن استناد و بر آن، اعتماد مى‌شود و دلیل به حساب مى‌آید. در این صورت، لفظ «مسند» در مجاز استعمال شده است. اما اگر آن را اسم مفعول باب افعال بگیریم، حدیث مسند، حدیثى خواهد بود که زنجیره راویانش تا به اولین گوینده، رسانیده شده است. در این صورت، استعمال «مسند» در حقیقت است و نه مجاز. گاهى هم «مسند» به صورت مصدر میمى و به معناى «اسناد دادن» به کار مى‌رود.

درباره زندگانی عبدالعظیم بحث‌های خوبی آورده و از سایر کتاب‌های زندگانی که پیش‌تر نوشته شده و در پاسخ به پرسش دوم شما نام بردم بهره برده است، اما به نظر می‌رسد جا داشت درباره تاریخ ولادت و وفات بهتر و دقیق تر بحث شود.

در بخش «مسند» که بخش اصلی کتاب است مولفان کوشیده‌اند حتی الامکان روایات را از مصادر اصلی حدیث نقل کنند.

مسند با روایتى شروع می‌شود که در آن، عبدالعظیم حسنى(ع) از امام جواد(ع) پیرامون آیه شریفه «ما اهِل به لغیر الله» پرسیده و حضرت پاسخ فرموده اند.

آخرین روایتی که در این کتاب با شماره حدیث ۱۱۸ ذکر شده این است که هیچ نمازی بدون پاکی و طهارت پذیرفته نیست.

وجود چندین فهرست فنی در پایان کتاب (جمعا بیش از چهل صفحه) مانند فهرست آیات، روایات، اعلام، مصادر، موضوعات کلی احادیث، خواننده را در یافتن موضوعات خاص و گزینش کمک خواهد کرد و فقدان یک ضابطه در دسته بندی روایات را پوشش می‌دهد.

ایکنا ـ لطفا درباره مرحوم عطاردی و خدمات ایشان توضیح دهید.

عزیزالله عطاردی قوچانی از دانشمندان محقق و نویسندگان معاصر و از شاگردان شیخ آقابزرگ تهرانی از دانشمندان کتاب‌شناس قرن چهاردهم هجری است.

وسیع‌ترین مسند و دایرةالمعارف شیعه را به تنهایی به نگارش درآورده و نقش مهمی در به تصویر کشیدن فرهنگ تمدنی بزرگ داشته است. آثار او بالغ بر یکصد جلد کتاب در زمینه‌های مختلف است.

وی در ۵ آذر ۱۳۰۷ در یکی از روستاهای قوچان به دنیا آمد و در ۳ مرداد ۱۳۹۳ مصادف با رمضان سال ۱۴۳۵ قمری در تهران درگذشت. پیکرش در کنار مقبره شیخ طبرسی، صاحب تفسیر مجمع البیان در حرم امام رضا(ع) در مشهد به خاک سپرده شد.