حسین روحانی صدر

یکی از جدی‌ترین موضوعات مدیریت اجتماعی، انتقال صحیح دستور‌ها در جهت اداره هرچه بهتر جوامع است. در طول تاریخ خواسته یا ناخواسته، عمدی یا سهوی، این امر مهم با پیچیدگی‌ها یا تعابیری خارج از چارچوب آن امر و دستور به اجرا درمی‌آید. این پدیده در آموزه‌های دینی نیز رواج فراوانی داشته و دارد، که در اصطلاح آن را تحریف خوانده‌اند. به این معنا که امر و فرمانی به سلیقه یا مقتضای شرایط مکانی و زمانی شفاف ارائه نشود یا بخش‌هایی از آن جابه‌جا شده و در هر صورت در قالبی غیر از آنچه مدنظر ائمه است، مطرح شده است.

شاید بتوان دوران امامت امام رضا(ع) را که مصادف با نهضت ترجمه و ابراز سلیقه‌های گوناگونی است، یکی از دوران حساس برای تحریف احادیث و روایات دانست. در این دوره سخت، امام می‌کوشد مخاطبان خود را با توحیدی خارج از آنچه گویندگان افکار و آراء مادی عرضه کرده‌اند، مواجه سازد. چرا که بخشی از تحریف محصول عدم آگاهی و عدم درک توحید رضوی است. چرا گفته می‌شود توحید رضوی؟ چون در این توحید، مخاطبان به پروردگاری فراخوانده می‌شوند که قابل تجسم و توصیف نیست. بدتر از همه جمعی از مروجین، محققین و صاحب‌نظران مسلمان عصر امام سخت به دنبال اثبات همان افق‌های حسی به‌جامانده از آموزه‌‌های پیش از اسلام و حتی زمان حیات امام هستند.

یکی از آن موارد تحریف، حدیثی از پیامبر است که فرمودند: خداوند پیش از سحر فرشته‌ای را به زمین فرستاده تا خواسته‌های بندگان را به سرانجام برساند. تحریف‌کنندگان، فرشته را خدای مجسم تعبیر نموده و ادعا کردند خداوند خود پایان هر شب به زمین آمده تا حاجات بندگان را اجابت کند.

امام فرمود: خداوند لعنت کند کسانی را که کلمات را از محل خود جابه‌جا و تحریف می‌کنند. به خدا قسم، رسول خدا چنین سخنی نگفته است، بلکه فرموده‌اند: «خداوند تعالی در ثلث آخر هر شب، و هر شب جمعه از اول شب، فرشته‌ای را به آسمان دنیا می‌فرستد و آن فرشته به فرمان خداوند ندا می‌کند: آیا هیچ درخواست‌کننده‌ای هست تا خواسته‌اش را برآورم؟ آیا هیچ توبه‌کننده‌ای هست تا توبه‌اش را بپذیرم؟ آیا هیچ استغفارکننده‌ای هست تا او را بیامرزم؟‌ ای که طالب خیر هستی! به این‌سو بیا،‌ ای که به‌دنبال شر هستی! دست نگهدار؛ و این فرشته تا طلوع فجر این ندا را ادامه می‌دهد و، چون فجر طلوع کرد به محل خود در ملکوت آسمان بازمی‌گردد» این حدیث را پدرم از جدم و او از پدرانش از قول رسول‌الله برایم نقل کرد.

از سوی دیگر، امام برای خنثی ساختن برخی آموزه‌های تحریف‌شده دیگر ادیان و فرق در حدیثی از قول پیامبر(ص) نسبت به مقام توحیدی حضرت موسی چنین فرمودند: حضرت موسی‌بن عمران با خداوند مناجات می‌کرد. در مناجات خود چنین عرضه داشت: خداوندا! آیا از من دور هستی تا با صدای بلند با تو سخن بگویم یا نزدیکم هستی تا آهسته با تو مناجات کنم؟ خداوند به او وحی فرمود: من همنشین کسی هستم که به یاد من باشد، موسی عرضه داشت: چه بسا در حالتی هستم که شأن تو را برتر از آن می‌دانم که در آن حال تو را یاد کنم، خداوند فرمود:‌ ای موسی! در همه حال به یاد من باش و مرا یاد کن.

نکته قابل تامل آنکه تحریف پس از این دوره نیز ادامه یافت و بسیاری از حکمرانان برای تثبیت و توجیه خاستگاه‌های اجتماعی خود بسیاری از رهبران معنوی اجتماعی و سخنوران و دانشمندان دوره خود را به این امر فراخوانده یا واداشته‌اند؛ بنابراین تحریف همواره جامعه را از یک مدیریت فاخر محروم خواهد بود.