معصومه زنگنه

در سراسر جهان هرروز حدود هزاران نفر بر اثر بیماری‌های منتسب به آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند.  طبق گزارش آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان وابسته به سازمان جهانی بهداشت دود دیزل و آلودگی هوا به‌عنوان عوامل سرطان‌زا معرفی‌شده‌اند. پرواضح است، جوامع از طریق کاهش سطح آلاینده‌های هوا می‌توانند بار بیماری‌های مربوط به سکته، بیماری‌های قلبی، سرطان ریه و بیماری‌های تنفسی حاد و مزمن را کاهش دهند. پیامدهای آلودگی هوا برای سلامت شامل طیفی از پیامدهای برگشت‌پذیر مانند سوزش چشم، خارش گلو، سردرد و سرگیجه و آسیب‌های بازگشت‌ناپذیر و تهدیدکننده سلامت نظیر سرطان، آسیب به دستگاه عصبی و مرگ است.

اکنون در بسیاری از شهرهای بزرگ کشور ازجمله تهران، کرج، اصفهان، مشهد، تبریز، اراک، اهواز و شیراز غلظت بعضی از آلاینده‌های هوا از استانداردهای ملی به‌مراتب بالاتر است. برآورد می‌شود که با احتساب پدیده ریزگردها، جمعیتی بالغ بر 35 میلیون نفر، یعنی حدود نیمی از جمعیت کل کشور در معرض درجاتی از آلودگی هوا قرار داشته باشند. این مشکل نه‌تنها سلامت مردم را به مخاطره می‌اندازد بلکه به دلیل افزایش نیاز به خدمات مراقبتی، بهداشتی و فوریت‌های پزشکی که برای جمعیت تحت تأثیر انجام می‌شود، هزینه‌های سرباری را بر حوزه سلامت به‌ویژه در بخش اورژانس تحمیل کند.

در سال‌های اخیر تعداد روزهای آلوده بسیار بیشتر از حد استاندارد ملی و رهنمود سازمان جهانی بهداشت بوده است. براساس معیارهای سازمان جهانی بهداشت، مردم تهران سالانه بیش از 322 روز درگیر هوای آلوده و فراتر از حدود مجاز هستند. لذا به‌رغم تمامی اقدامات صورت‌گرفته وضعیت کیفی هوا بسیار نامطلوب بوده و همچنان لازم است تلاش‌های گسترده‌ای در این زمینه صورت گیرد.  یکی از مشکلات کلیدی در کلان‌شهرها به مسئله آمایش سرزمین و عدم تناسب ظرفیت شهری و منابع موجود ارتباط پیدا می‌کند. واقعیت این است که شهرهای بزرگ همچون تهران تحمل تردد میلیون‌ها خودرو و موتورسیکلت به‌علاوه فعالیت‌های صنعتی که در حریم شهرها صورت می‌گیرد را ندارند. از سوی دیگر موضوع آلودگی هوا طی 20 سال گذشته در چهار برنامه توسعه موردتوجه قرار گرفته است. افزون بر این، لزوم دسترسی به هوای پاک در سیاست‌‎های کلی سلامت و محیط زیست ابلاغی مقام معظم رهبری، سند چشم‌انداز، قوانین جاری دستگاه‌ها، مصوبات هیئت‌وزیران و همچنین در قالب برنامه‌های جامع کاهش آلودگی هوا و استانداردهای ملی مورد تأکید بوده است.

باید افزود که توصیه‌های مراجع دینی، هشدارهای نظام سلامت و برنامه‌های متعدد صداوسیما نیز به‌طور مکرر بر اهمیت مسئله تاکید کرده است. این تلاش‌ها منجر به برخی اقدامات موفقیت‌آمیز ازجمله حذف سرب از بنزین، اجباری‌کردن تولید خودروهای با استاندارد یورو و توقف تولید خودروهایی که قادر به رعایت استاندارد یورو نیستند و نیز از رده خارج کردن بیش از یک میلیون خودرو فرسوده شده است. با این همه باید پرسید چرا کیفیت هوای کلان‌شهرهای کشور هیچ‌گاه در حد رهنمودهای سازمان جهانی بهداشت و یا استانداردهای ملی قرار نگرفته و از آن مهم‌تر چه راهکاری برای این موضوع وجود دارد.

بخش مهمی از این راهکار به مسئله سیاستگذاری ارتباط پیدا می‌کند. به طور مشخص باید مدیریت یکپارچه برای اجرای طرح‌های کاهش آلودگی هوا وجود داشته باشد. این در حالی است که اکنون بیش از بیست سازمان و نهاد مختلف مسئولیت اجرای برنامه‌های کاهش آلودگی هوا را برعهده دارند و در برخی موارد سیاستگذاری غیرهمسو، اثربخشی برنامه‌ها را خنثی کرده و زمینه هدررفت منابع را فراهم می‌کند. به لحاظ اجرایی نیز افزایش سهم حمل‌ونقل عمومی و ایجاد درآمد پایدار برای خطوط حمل‌ونقل عمومی شهری در کنار اخذ عوارض از خودروهای آلاینده یکی از جدی‌ترین اقداماتی است که می‌تواند در راستای کاهش آلودگی هوا در دستور کار قرار گیرد.