رودخانه کارون که زمانی از آن به عنوان بزرگ ترین و تنها رودخانه قابل کشتی رانی کشور نام برده می شد، پس از سال ها مبارزه، در جدالی نابرابر با انسان ها بر سر حیات خود، این روزها با قبول شکست، سخت ترین ایام عمر خود را به نظاره نشسته است .
 
کارون با جاری شدن از بلندای کوه های بختیاری، با ورود به هر نقطه موجب تشکیل تمدن های بزرگی شده که ارمغان این تمدن ها در سرزمین خوزستان، توسعه و آبادانی برای مردم بوده است، با این حال در سال های گذشته تخریب های ایجاد شده در این رودخانه که به طور عمده نیز حاصل دست بشر است، زنگ های خطر را برای کارون و مردم خوزستان به صدا در آورده است.

در چند سال گذشته و با تشدید مشکلات رودخانه کارون ،کارگروه ها و ستادهای بسیاری برای جلوگیری از آسیب های بیشتر به این رودخانه در خوزستان تشکیل شد، که این جلسات از ابتدای سال جاری و با انتشار خبر افزایش بیش از حد ای سی رودخانه کارون بویژه در خرداد امسال ،شکلی جدی تر به خود گرفته، ودر این میان مدیران ارشد استان نیز برای اولین بار به مشکلات و بالا رفتن ای سی و شوری رودخانه کارون اذعان داشتند .

افزایش کشت های مجاز و غیر مجاز در پایین دست کارون، برداشت های بی رویه آب توسط کشت و صنعت های نیشکر استان و ورود زه آب های این شرکت ها به رودخانه، راه اندازی واحدهای غیر مجاز پرورش ماهی در مسیر این رودخانه، افزایش زمین های اختصاص داده شده به کشت شلتوک در پایین دست اهواز در سال جاری، ورود فاضلاب های شهری و روستایی و بسیاری موارد دیگر همگی دلایلی است که از آن ها به عنوان عواملی برای افزایش میزان ای سی رودخانه کارون نام برده می شود.

طرح ها و پروژه هایی که مدیران اجرایی آن ها هیچ گاه حاضر به قبول این مساله نیستند که فعالیت هایشان تاثیر مخرب بر کارون داشته است.

اخیراً نیز راه اندازی سد گتوند علیا در بالاترین نقطه استان به محلی برای مناقشات میان مسوولان سد و کارشناسان حوزه محیط زیست و در این اواخر نیز مدیران ارشد استان تبدیل شده و برخی این سد را عامل اصلی بالا رفتن ای سی و شوری رودخانه کارون می دانند، در حالی که این امر همواره از سوی مدیران شرکت آب نیرو به عنوان متولی ساخت سد گتوند رد شده است.

از آغاز امسال افزایش بی سابقه میزان ای سی رودخانه کارون بویژه حد فاصل شهرستان اهواز تا شهرهای پایین دست مانند آبادان،خرمشهر وشادگان، این سوال را به اذهان متبادر ساخته است، گزارش های ارایه شده که نشان می دهد سد گتوند در شوری سه چهار ماهه اخیرکارون تاثیر مستقیمی نداشته و این تغییرات نیز به طور عمده در مقطع اهواز ،دارخوین اتفاق افتاده است، حال اگر سد گتوند وجود نداشت،گناه افزایش ای سی کارون باید به گردن چه نهاد و گروهی انداخته می شد .

*بحران در انتظار شهر های پایین دست

در اینکه سد گتوند در برهه ای از زمان موجب شوری آب منطقه گتوند و شوشتر شده و حتی نماینده مردم شهر های شوشتر و گتوند در مجلس شورای اسلامی نیز به این امر اذغان داشته که؛ سد گتوند مشکلات بسیاری را برای بخش قابل توجهی از زمین های کشاورزی گتوند و شوشتر بوجود آورده شکی وجود ندارد ،اما از زمانی افزایش ای سی و شوری رودخانه کارون نمود بیشتری پیدا کرد که تبعات منفی آن شهر های پایین دست استان را نیز در برگرفت و این امر اعتراض فرمانداران شهرهای آبادان،خرمشهر و شادگان نسبت به افزایش 4 تا 9 هزار میکروموسی ای سی آب این شهر ها را در پی داشت ، این در حالی است که به گفته مسوولان استان خوزستان میزان ای سی خروجی سد گتوند در سال جاری فقط یک هزار و 200 میکروموس بوده و تا رسیدن به اهواز نیز به 2 هزار و 500 میکروموس افزایش یافته است.

بر اساس اظهارات برخی کارشناسان، واحدهای غیر مجاز پرورش آبزیان در حاشیه گرگر در حد فاصل سد گتوند تا اهواز، در شوری کارون نقش مهمی دارد. که در چهار ساله گذشته بیش از یک هزار واحد غیر مجاز پرورش آبزیان در این منطقه احداث شده است.اما آبی که با ای سی 2 هزار و500 میکروموس از مقطع اهواز خارج می شود تا رسیدن به پایین دست حد اقل به 5 تا 9 هزار میکروموس می رسد که این امر یعنی نابودی کامل کارون و مشکلات اساسی در تامین آب شهر های پایین دست استان. حال باید دید چه اتفاقاتی در حد فاصل اهواز تا پایین دست کارون رخ می دهد که به یکباره، ای سی آب کارون در این مقطع به 2 تا 4 برابر واحد افزایش می یابد.

آبادان از جمله شهر هایی است که در سه ماهه ابتدایی سال جاری ،بالا رفتن ای سی آب کارون نقش موثری در کاهش کیفیت آب شرب آن داشته است ،زیرا هم اکنون 30 درصد آب شرب مورد نیاز این شهر از بهمنشیر و 70 درصد دیگر نیز از طریق طرح غدیر تامین می شود، که با افزایش شوری و کاهش شدید کیفیت آب کارون حتی اختلاط این دو منبع نیز نتوانسته کیفیت آب آبادان را بهبود ببخشد، حال بالا رفتن ای سی رودخانه کارون و وارد شدن آب شور خلیج فارس در این دو رودخانه نیز موجب کاهش شدید کیفیت آب در بهمنشیر و اروندکنار شده به گونه ای که در دهه اول تیرماه امسال میزان ای سی بهمنشیر و اروندکنار به ترتیب 5هزار و 600 و 5 هزار و 970 میکروموس بوده است .

با این وجود وضعیت تامین آب شرب مورد نیاز روستا های شهرستان آبادان در شرایط بدتری قرار دارد، زیرا تمام آب شرب مورد نیاز این روستا ها به طور مستقیم از طریق رودخانه بهمنشیر با ای سی 5 هزار و 600 میکروموس تامین می شود.

شهرستان خرمشهر نیز وضعیتی مشابه آبادان دارد و علاوه بر مشکلات آب شرب این شهرکه از طرح غدیر تامین می شود، آب مورد نیاز روستاهای این شهرستان از طریق رودخانه کارون تامین می شود که میزان ای سی کارون در مقطع خرمشهر در ششم تیرماه سال جاری 9 هزار و 250 میکروموس اعلام شده ، و طبق گزارشی که در تاریخ دوم اردیبهشت سال جاری از سوی یکی از شرکت های آب استان ارایه شد، وضعیت ای سی و شوری رودخانه کارون در پایین دست به واسطه ورود زه آب های نیشکر بویژه واحد دعبل خزایی بحرانی اعلام شده بود.

اما در میان مسایل و مشکلات مربوط به شوری آب رودخانه کارون در مقطع آبادان و خرمشهر،مشکلات شهرستان شادگان به عنوان شهری که 100 درصد آب شرب آن از طریق رودخانه کارون تامین می شود، به فراموشی سپرده شده واین در حالی است که آب شرب در این منطقه با ای سی 5 هزار تا 5 هزار و 800 میکروموس در اختیار مردم قرار داده می شود، که در کنار این مشکلات خرابی یک ماهه دستگاه آب شیرین کن شهرستان شادگان را نیز باید به سایر مشکلات تامین آب این شهرستان اضافه کرد.

*ˈکشت های بی رویهˈ، بلای جان کارون

بحث مدیریت در منابع آب در استان خوزستان بویژه در فصل تابستان، مساله ای است که مدیران ارشد استان همواره بر اجرای آن تاکید داشته اند،که با وجود تصویب افزایش

دو برابری کشت شلتوک در تابستان سال جاری در جنوب اهواز و چشم پوشی از برداشت های بی رویه آب توسط کشت و صنعت های نیشکر ،این امر نشان می دهد مبحث کلان مدیریت در منابع آب در استان خوزستان تنها در حد حرف باقی مانده است.

برداشت تقریبی 50 درصد از دبی رودخانه کارون در پایین دست شهرستان اهواز، موجب کاهش کمی آب این رودخانه و در نتیجه کاهش شدید کیفیت کارون شده، که عمده این برداشت ها توسط کشت های نیشکر در پایین دست شهرستان اهواز انجام می شود که در کنار آن باید از ورود زه آب های این واحد به رودخانه کارون نیز به عنوان یکی دیگر از آلاینده های کارون نام برد.

اما در دهه سوم خرداد و دهه اول تیر سال جاری چیزی حدود 270 میلیون متر مکعب اضافه بر برنامه در پایین دست، از آب رودخانه کارون برداشت شده که بی شک این برداشت های بی رویه یکی از عوامل اصلی افزایش ای سی و شوری کارون بوده و به عقیده کارشناسان این برداشت های بی رویه اثرات مخربی در کشت های پاییز و زمستان امسال خواهد داشت.

*سد گتوند علیا بر بی گناهی خود مصر است

در این بین مدیران سد گتوند علیا به عنوان یکی از متهمان ردیف اول پرونده شوری رودخانه کارون، همچنان بر مواضع خود مبنی بر تعهدشان به مدیران استان خوزستان در حفظ کیفیت و کنترل ای سی خروجی این سد اصرار می ورزند .

با این حال در ابتدای سال جاری برخی گزارش ها نشان می داد میزان ای سی خروجی این سد از یک هزار میکروموس توافق انجام شده بین مسوولان استان و مدیران آب نیرو به عنوان متولیان سد بیشتر شده و به یک هزار و 900 میکروموس نیز رسیده است که همین میزان نیز می تواند خسارات زیادی را به کشاورزی منطقه گتوند و شوشتر وارد سازد.

اما ارایه گزارش هایی از افزایش ای سی آب از مقطع اهواز به سمت پایین دست تا 9 هزار میکروموس، شاید نقش سد گتوند در شوری آب کارون را برای اولین بار در حداقل 5 ساله اخیر کم رنگ تر کرده و رابطه این سد را در ایجاد شوری کارون به حاشیه برده است .

با این حال بیشترین میزان ای سی در مقطع اهواز در 22 خرداد با 3 هزار و 230 میکروموس به ثبت رسید که پس از آن مسوولان احساس خطر کرده و با راهکارهایی این میزان را در مقطع اهواز به 2 هزار و 600 میکروموس کاهش دادند، اما بدیهی است اگر مسولان به فکر راه حلی علمی و عملی برای کاهش قطعی ای سی و شوری کارون نباشند بار دیگر این مشکلات می تواند کارون را به زانو در آورد.

در سال های اخیر ساخت غیر مجازحوضچه های پرورش ماهی در استان و ورود زه آب های حداقل یک هزار واحد غیر مجاز پرورش آبزیان در محدوده گرگر و همچنین افزایش این واحد ها در مقطع اهواز تا خرمشهر از 3 هزار هکتار به 5 هزار و 250 هکتار ، کارون را با مشکلات بسیاری روبرو کرده است.

در بخش دیگر نیز کشت شلتوک در منطقه اهواز که از سطح 3 هزار و 560 هکتار به 7 تا 9 هزار هکتار افزایش یافته نیز بارها توسط کارشناسان در جلسات تخصصی اعلام شد که برداشت آب برای افزایش کشت شلتوک در سال جاری می تواند برای کارون آثار مخربی را در بر داشته باشد .

با وجودی که در ستاد خشکسالی استان مقرر شد کشت شلتوک از طریق خشکه کاری ادامه یابد، در حال حاضر هیچ کدام از مزارع شلتوک در جنوب اهواز از روش خشکه کاری استفاده نکرده و به نظر نمی رسد که سازمان جهاد کشاورزی استان نیز تاکنون برای رواج این کار برنامه ای را ارایه داده باشد .

*مشق هایی که تنها برای سیاه کردن دفتر است

بحث مربوط به شوری رودخانه کارون مشکلی است که از دهه 70 در استان خوزستان مطرح شده و امروز به مشقی تکراری و بی فایده برای این رودخانه تبدیل شده است.

متاسفانه در حال حاضر رودخانه کارون به مکانی برای رهاسازی بی رویه پساب های صنعتی، شهری و کشاورزی تبدیل شده است و کاهش دبی رودخانه به دلیل برداشت های بی رویه و همچنین پیش روی آب از سوی خلیج فارس، شوری آب کارون را افزایش داده است،که این امرموجب تشدید مشکلات رودخانه کارون شده و بسیاری از کارشناسان معتقدند اکوسیستم گیاهی و جانوری رودخانه کارون به دلیل آلودگی بیش از حد این رودخانه در حال نابودی است و برخی گونه های جانوری که در گذشته در این رودخانه وجود داشته در حال انقراض است.

این درحالی است که در گذشته در حاشیه رودخانه گونه های گیاهی فراوانی نیزوجود داشت ،که آلودگی رودخانه کارون و تاثیر آن بر روی اکوسیستم گیاهی منطقه موجب از بین رفتن بسیاری از گیاهان در حاشیه کارون شده است . به این بخش باید مهاجرت برخی از گونه های پرندگان را نیز افزود که در گذشته حاشیه این رودخانه محلی برای حضور برخی گونه های نادر و کمیاب پرندگان بوده است،

شاید اشاره به اینکه سلامت شهروندان خوزستان با افزایش ای سی رودخانه کارون در خطر است مساله ای است که بار ها مطرح شده و کارشناسان مختلف نظرات خود را در این خصوص ارایه داده اند.

رودخانه کارون تأمین کننده اصلی آب شرب استان خوزستان است که نه تنها آب شرب شهرهای حاشیه این رودخانه بلکه بسیاری از شهرهایی که در حاشیه آن نیستند را نیز تأمین می کند و موضوع تخلیه زه آب های کشاورزی بخصوص در پایین دست رودخانه کارون در منطقه اهواز در چندسال گذشته رودخانه کارون را با بحران جدی مواجه کرده است.

در این میان شاید لازم است کمیته ای متشکل از کارشناسان در استان خوزستان وضعیت رودخانه کارون را از محل ورود به استان تا پایین دست برای شناخت آلاینده های این رودخانه مورد بررسی و ارزیابی قرار دهند.

در استان خوزستان هیچ کس منکر ارزش های اقتصادی بخش کشاورزی و یا خدمات چندساله کشت و صنعت های توسعه نیشکر در استان نیست ، اما می توان با نگاهی علمی تر در این بخش ها از وجود چنین ظرفیت هایی در استان استفاده بهتری داشت.

اگر مدیران تمامی عوامل یاد شده که نقشی اساسی در شوری رودخانه کارون دارند را رد و همچنان سعی در تبریه خود داشته باشند، نه تنها به حل مشکل این رودخانه کمکی نخواهد کرد، بلکه بار دیگر این موضوع موجب دامن زدن به مجادلات درون استانی خواهد شد.

شاید دیگر زمان آن فرارسیده باشد که به جای فرافکنی و برخورد تدافعی با معضلات و مشکلات کارون، با تشکیل کمیته ای نظارتی و تخصصی مشکلات کارون ارزیابی شده و بهره برداران از این رودخانه در هر مقطع مسوولیت تغییرات کیفی کارون بزرگ در همان مقطع را بپذیرند .