دکتر مهدی قمشی     

کارون را از قدیم به عنوان پر آبترین رود و تنها رودخانه قابل کشتیرانى ایران می شناسیم. این رودخانه از کوههاى زاگرس سرچشمه می گیرد که از نظر موقعیت جغرافیایى در استا نهاى چهارمحال بختیارى و کهگیلویه و بویراحمد قرار دارد و بعد از آن وارد خوزستان می شود.

در استان خوزستان در محلى بنام بندقیر با رودخانه دز که خود از استان لرستان سرچشمه می گیرد و سپس وارد خوزستان می شود، یکى شده و کارون بزرگ را تشکیل می دهند. رودخانه کارون بزرگ با عبور از اهواز به سمت خرمشهر سرازیر شده و در نزدیکى خرمشهر به دو شاخه تقسیم می شود که یکى از آ نها بهمنشیر نام دارد و با عبور از آبادان در منطقه اروندکنار به خلیج فارس می ریزد و دیگرى وارد اروند رود شده و از آن طریق وارد خلیج فارس می شود.

مقدار آبى که سالیانه از رودخانه کارون بزرگ عبور می کند، بسیار متغیر است. در سا لهاى خشک این مقدار به هشت میلیارد متر مکعب می رسد و در معدود سالهاى سیلابى به 27 میلیارد مترمکعب نیز می رسد. مقدار متوسط دراز مدت آب عبورى 17 میلیارد مترمکعب برآورد شده است. جهت ذخیره آب فصول پرآبى و استفاده از انرژى برقابى این آب، پیش بینى شده که تعداد یازده سد بر روى رودخانه کارون و تعداد پنج سد بر رودخانه دز ساخته شود.

از طرفى خوزستان داراى 3 میلیون هکتار زمین قابل کشت است که حدود 2 میلیون هکتار آن اطراف رودخانه هاى کارون و دز است. علاوه بر این شرایط آب و هوایى این استان سبب شده است ضمن داشتن ظرفیت تنوع کشت، در چهار فصل سال نیز بتوان از زمین هاى استان بهره بردارى کرد. در حال حاضر تراکم کشت در 1 (یک و هفت دهم) است یعنى بطور متوسط / زمین هاى استان 7 هر زمین نزدیک به دو بار در سال کشت می شود. ضمنا در کارهاى کشاورزى نمی توان بر مقدار آورد متوسط سالیانه حساب باز کرد زیرا این مقدار آورد در نصف سال برآورده نمی شود بنابراین طورى باید برنامه ریزى شود که حداقل در 80 درصد سالها مشکل کم آبى نمود پیدا نکند.

 با این وضعیت مقدار آبى که در حوزه کارون بزرگ می تواند مورد برنامه ریزى قرار گیرد عددى نزدیک به 13 میلیارد مترمکعب خواهد بود. حتى اگر مبناى آورد آب ر ا همان 17 میلیارد مترمکعب متوسط آورد قرار دهیم و در شرایط راندمان بالاى استفاده از آب نیز هیچوقت نمی توان 2 میلیون هکتار زمین موجود در پیرامون رودخانه استان خوزستان را زیرکشت برد و این مقدار حداکثر در حد 1.2 (یک و دو دهم) میلیون هکتار باقى خواهد ماند.

با این مقدمه نسبتا طولانى وارد اصل مطلب شویم و آن این است که چرا مردم خوزستان نسبت به آب کارون حساس شده اند و نسبت به انتقال آب کارون از سرشاخه ها عکس العمل نشان دادند؟ مساله در دو چیز می تواند خلاصه شود، کمیت و کیفیت آب کارون در شرایط فعلى.

در سا لهاى اخیر مقدار آورد رودخانه از نظر کمیت دچار کاهش شدید شده است این مساله به این دلیل است که در سا لهاى گذشته چندین طرح انتقال آب از سرشاخه هاى کارون و دز به مناطق مرکزى صورت ، گرفته است که مهمترین آ نها تونل کوهرنگ 1، تونل کوهرنگ 2 تونل کوهرنگ 3، طرح چشمه لنگان و انتقال آب به قمرود است. در مجموع در سا لهاى اخیر حدود یک و نیم میلیارد مترمکعب در سال از بالادست کارون منتقل شده است. همچنین استانهاى کهگیلویه و بویر احمد، چهارمحال بختیارى و لرستان که در حوضه این رودخانه قرار دارند بیشتر از آ بهاى این رودخانه استفاده می کنند. بنابراین در شرایط فعلى حداقل 2 میلیارد متر مکعب در سال از آب رودخانه در مناطق بالادست درون حوضه مورد استفاده قرار می گیرد و به دلیل توسعه کشاورزى در آینده بیشتر نیز خواهد شد. 

متاسفانه در سا لهاى اخیر نمود تغییر اقلیم در کشور ما ایران به صورت کاهش ریزش نزولات جوى در نیمه غربى کشور به اثبات رسیده است به طورى که مقدار آورد رودخانه دیگر هیچ وقت مانند گذشته نخواهد بود. از نظر کیفیت آب، در دهه هاى 50 و 60 آب کارون از کیفیت مطلوبى برخوردار بوده است. مثلا از نظر شورى متوسط آن حدود 600 میکروموس بوده است (که از نظر شرب در محدوده مطلوب قرار دارد)

 اما در چند سال گذشته کیفیت آب شهرى نامطلوب شده است به طور نمونه، مقدار متوسط شورى به 2500 میکروموس رسیده است یعنى بیش از چهار برابر گذشته شده است؛ به طورى که هم اکنون در اغلب شهرهاى استان از جمله اهواز، آبادان و خرمشهر آب لوله کشى شهرى قابل استفاده جهت شرب و سایر نیازهاى خانگى نیست و مردم از دستگاههاى تصفیه خانگى استفاده می کنند یا آب تصفیه شده اصطلاحا بشکه اى استفاده می کنند این شورى آب بر بخش کشاورزى نیز سبب خسارات زیادى شده است زیرا بالا بودن شورى آب افت شدیدى در محصولات کشاورزى ایجاد کرده است.

 متاسفانه هم اکنون زه کشهاى کشاورزى، خانگى و صنعتى به مقدار زیاد بدون هیچ پالایشى وارد رودخانه کارون می شوند. کاهش ورود آب شیرین از بالادست به دلایل فوق الاشاره غلظت آلاینده ها را در خوزستان بیشتر کرده است و سد گتوند که روى رودخانه کارون ساخته شده نیز مشکل سازند نمکى دارد که انحلال این نمک ها در آب مخزن مقدار شورى آب خروجى از سد را افزایش داده است.

رودخانه کارون 90 سال پیش در اهواز 

در این شرایط است که تصمیم به انتقالهاى بی رویه از بالادست به منظور فعالیتهاى کشاورزى هم مقدار کمیت و هم کیفیت آب را تحت تاثیر قرار خواهد داد. ناگفته نماند که متخصصان آب کشور از جهت اقتصادى نیز با طرحهاى انتقال آب که از بالادست کارون به منظور غیر شرب انجام می شود موافق نیستند که دلایل آن را به اختصار می توان به شرح زیر دانست:

اول آب کارون تماما می تواند به منظور کشاورزى در خوزستان به کار گرفته شود. دوم اینکه انتقال از سرشاخه هاى کارون کسب انرژى برقابى از پنج نیروگاه بزرگ واقع در سدهاى ساخته در مسیر را تحت تاثیر قرار می دهد و از این بابت به منافع ملى ضرر عمده اى وارد می کند. همچنین هزینه هاى انتقال بسیار زیاد است. در یک مورد که تونلى به طول 60 کیلومتر در عمق بین 300 مترى تا 1200 مترى زمین باید ایجاد شود حداقل هزینه اى برابر هفت هزارمیلیارد تومان باید صرف شود در حالى که با این سرمایه در استان خوزستان می توان نزدیک به یک میلیون هکتار زمین را تحت آبیارى آن هم از نوع آبیارى تحت فشار قرار داد.

از دیگر سوکاهش آورد رودخانه مسائل و مشکلات زیست محیطى جدى در پایین دست رودخانه کارون یعنى در خوزستان ایجاد می  کند. علاوه براین باید توجه داشت که کشور عزیزمان ایران از نظر حجم آب شیرین قابل استحصال سالیانه جزو کشورهایى است که با تنش آب روبروست یعنى مقدار آب شیرین موجود کفاف همه نیازهاى کشور را نمی دهد.

بنابراین نمی توانیم همه زمینهاى قابل کشت موجود در کشور را با آب شیرین موجود به زیر کشت ببریم در این صورت انتقال آب تنها می تواند محل کشاورزى را از منطقه اى به منطقه دیگر جابجا کند. بنظرمی رسد مشکلات مناطق کم آب مرکزى کشور باید با رو شهاى غیر از انتقال بین حوض هاى مانند مدیریت تقاضا، بالا بردن راندمان آبیارى و استفاده از آبهاى غیر متعارف (در صنعت) و... حل شود.

نکته آخر اینکه با توجه به محدودیت آبهاى شیرین در کشور مسئولان و دستگاه هاى متولى آب کشور باید به وظیفه ذاتى خود توجه و به دقت نسبت به چگونگى استفاده از این آ بها برنامه ریزى کنند تا با اعلام آن و دقت در استفاده بهینه از آن از ایجاد مشکلات احتمالى آینده جلوگیرى کرد. 

--------------------------------------------------------------------------------

دکتر مهدی قمشی

استاد دانشگاه شهید چمران اهواز
مشاور استاندار خوزستان در امور مدیریت منابع آب و صیانت از رودخانه های استان خوزستان