14 مارس برابر با 23 اسفند، «روز جهانی حفاظت از رودخانه ها» نامیده شده است روزی که می توان به یاد رودخانه های در حال مرگ ایران افتاد.به گزارش خبرنگار مهر، «لب کارون، چه گل بارون ...» خیلی وقت است که شنیده نمی شود. از بس «کارون» غم زده است. بوی زننده فاضلاب و جزیره هایی که مثل غده های بدخیم از گوشه و کنار بیرون زده، جایی برای دلخوشی باقی نگذاشته. حال «کارون» وخیم است. «کرخه» و «دز» و «مارون» و «زهره» هم حال و روز بهتری ندارند. سدها مثل بختک به جانشان افتاده اند.

رودخانه ها، تاریخچه و پیشینه ما را منعکس می کنند و قسمتی از میراث ما هستند. آنها منابع هویت و افتخار ما هستند. با این حال نصف رودخانه های اصلی جهان به طور جدی با مواد شیمیایی و صنعتی و زباله ها آلوده شده اند.

60 درصد رودخانه های جهان نیز از سدسازی، کانال ها و پروژه های انتقال زخم برداشته اند.

از این رو 14 مارس برابر با 23 اسفند ماه به عنوان روز حفاظت از رودخانه ها در مقابل سدسازی نامگذاری شده است. در این روز جهانی فعالان محیط زیست در مورد خطراتی که رودخانه ها را تهدید می کند هشدار می دهند.

سدی در مقابل آبادانی

نظریه «سد = آبادانی و پیشرفت» از سه دهه پیش با اعتراض مردم و گروه های طرفدار محیط زیست به چالش کشیده شد. آنها ضمن بررسی انتقادی سدسازی ها، بیانیه هایی صادر کردند که یکی از آنها، بیانیه کوریتیبا (Curitiba) است. این بیانیه در پی نخستین گردهمایی نمایندگان چندین سازمان مردم خسارت دیده از سدسازی و مخالف سد از 20 کشور جهان در شهر کوریتیبای برزیل صادر شد: «سدها در همه جا، مردم را به زور از خانه هایشان بیرون می کنند، مزارع حاصلخیز، جنگل ها و مناطق  کم نظیر را به زیر آب می برند. مناطق ماهیگیری و تامین آب شرب را از میان می برند و مایه پراکندگی اجتماعی، فرهنگی و فقر اقتصادی جوامع ما می شوند. در همه جا، میان فواید اقتصادی اجتماعی قول داده شده از سوی سدسازان و آن چه که پس از ساخت سدها واقعا رخ داده اختلاف بسیار زیادی وجود دارد. ما فعالیت های خود را برعلیه سدهای مخرب تشدید خواهیم کرد. ما «14 مارس» ، روز مبارزه علیه سدها را روز جهانی فعالیت علیه سدها، برای حفظ رودخانه ها، آب و زندگی، اعلام می کنیم».

ارمغان سدسازی

اثرات مخرب سدهای بزرگ و طرح های انتقال آب چند سالی است که در کشور موردتوجه قرار گرفته است. در ایران بیش از یک هزار سد در حال بهره برداری، اجرا و مطالعه هستند.

بزرگترین سدهای کشور در خوزستان و بر روی پرآب ترین رودها بنا شده اند. 32 سد در این استان در حال بهره برداری، اجرا و یا مطالعه هستند.

در حوضه رودخانه دز: دو سد در حال بهره برداری، سه سد در حال اجرا و یک سد در حال مطالعه است.

در حوضه رودخانه کارون: شش سد در حال بهره برداری و هفت سد در حال مطالعه هستند.

در حوضه رودخانه مارون: دو سد در حال بهره برداری، یک سد در حال اجرا و هفت سد در حال مطالعه هستند.

در حوضه رودخانه زهره: یک سد در حال اجرا و دو سد در حال مطالعه است.

در حوضه رودخانه کرخه: دو سد در حال بهره برداری است. البته سد سیمره در استان نیز در حال بهره برداری و در استان های دیگر 30 سد دیگر نیز در حال مطالعه هستند.

تبعات این سدها نیز بر کسی پوشیده نیست

سدهای حوزه کارون بزرگ با ظرفیت 15 میلیارد مترمکعب به جای متعادل کردن وضعیت کارون، دبی رودخانه را به کمتر از نصف رسانده اند (از 400 به کمتر از 200 مترمکعب بر ثانیه) و باعث غلبه آلاینده ها شده اند. سد کرخه با ظرفیتی دو برابر آورد رودخانه کرخه خشک شدن تالاب هورالعظیم و ظهور پدیده ریزگردها را موجب شده است. تالاب بین المللی شادگان نیز بعد از آبگیری سد مارون تشنه مانده است.

هزاران روستایی با آبگیری سدهای گتوند و کارون 3 خانه و کاشانه خود را از دست داده و حاشیه نشین شهرها شدند. اینها البته فقط گوشه ای از ارمغان سدسازی برای خوزستان است.

فرهنگی برای توسعه پایدار

شبکه رودهای جهانی (International Rivers) یکی از نهادهایی است که از رودخانه ها و حقوق جامعه های وابسته به آنها حمایت می کند. این نهاد مخالف سدهای مخرب و شیوه توسعه ای است که سدسازان توصیه می کنند. منتقدان سدسازی نیز راهکارهایی برای جلوگیری از تخریب رودخانه ها پیشنهاد می کنند که اولین آنها تغییر فرهنگ حاکم بر توسعه و سدسازی در کشور است. 

رئیس انجمن صنفی مهندسان آب خوزستان بر تغییر و اصلاح نگرش در مدیریت منابع آب تاکید می کند: «سدها» هنوز به عنوان معیار موفقیت نمایندگان مجلس و مدیران محلی و یا شاخص توسعه هر منطقه شمرده می شوند. تا وقتی این دیدگاه حاکم باشد فشار افراد و گروه ها برای توسعه سدسازی هم وجود دارد. در حالی که معیار موفقیت باید بهبود محیط زیست و توسعه پایدار باشد تا بتوان راه های متعدد و موافق محیط زیست را اجرا کرد.

حمیدرضا خدابخشی در گفتگو با خبرنگار مهر می افزاید: سدسازی باید به عنوان آخرین راهکار مطرح شود؛ نه اولین راه. به عبارتی در صورتی که اجرای طرح های آبخیزداری و آبخوان داری، صرفه جویی در مصرف آب و انرژی، افزایش بهره وری، ارزش نسبی و... مکفی نبود، ساخت سد، آنهم با رویکرد توسعه پایدار، مد نظر قرار گیرد.

وی اصلاح نکته دیگری را در فرهنگ کنونی ضروری می داند: هنوز هم در کشور به اشتباه گفته می شود، برای جلوگیری از هدرروی آب و سرازیر شدن رودها به دریا و جلوگیری از سیلاب باید سد بسازیم. در حالی که ریختن رودها به دریا و وقوع سیلاب امری کاملا طبیعی و مفید، برای ایجاد تعادل در محیط زیست است. در واقع هیچ آب اضافه ای وجود ندارد که به دریا بریزد. نمونه بارز آن سدسازی بی رویه و اجرای طرح های عظیم انتقال آب در حوضه رودخانه کارون است که به بهانه ریختن آب به خلیج فارس اجرا شده و اکنون حال و روز کارون را همه به خوبی می بینیم.

به گفته خدابخشی، سدسازی را به طور کلی نمی توان نفی کرد. تولید انرژی برق آبی هنوز هم در کشورهای پیشرفته وجود دارد. درست است که آمریکا 500 سد را خراب کرده اما آنها سدهای مغایر با منافع زیست محیطی بوده اند. در استان هم سدهای مفیدی مانند سد دز و شهید عباسپور ساخته شده که با سدهای کارون3 و 4، کرخه، گتوند و بختیاری که اشتباهاتی هم در مطالعات و هم در اجرا دارند بسیار متفاوت است.

رئیس انجمن صنفی مهندسان آب خوزستان تاکید می کند: مطالعات علمی درباره جایگزین های سدسازی (که برای اقتصاد و محیط زیست کم هزینه تر است) از نیم قرن پیش در دنیا وجود دارد اما متاسفانه در کشور در این راستا گام برنداشته ایم. هر چند اکنون جرقه هایی در تغییر نگرش مدیران آب دیده می شود. به نظر می آید که وزارت نیرو به این نتیجه رسیده که مطالعات سدها را متوقف کند و اخیرا مدیران اعلام می کنند که برخی سدها در اثر فشار بر وزارت نیرو ساخته شده است.

متحدان رودها

در ایران دو سه سال است که روز حفاظت از رودها مورد توجه قرار گرفته. اما در جهان سال 1998 اولین سالی بود که مردم این روز را گرامی داشتند. در این سال، بیش از 10 هزار نفر در سراسر دنیا با اقدامات مختلف، مخالفت خود را با تخریب رودخانه ها اعلام کردند.

«Rivers Unite Us رودخانه ها ما را متحد می کنند» شعار روز حفاظت از رودخانه ها در سال 2014 اعلام شده است. مراسم و گردهمایی های مردم جهان در این روز می تواند مصداق این شعار باشد.

«بهتر است آب تا بالای زانوهای ما بیاید تا اینکه سدها تا گردن ما را بگیرند» این جمله طنزآمیز شعار «اسلواکی» ها بود در روز مقابله با سدسازی برای حمایت از رودخانه دانوب.

در کنار رودخانه «کارون استدر» هزاران نفر از مردم برزیل برای درخواست جبران خسارت وارده به آوارگان سدسازی چادر زدند.

و در مجارستان هزاران نفر از مردم یک زنجیره انسانی به طول یک مایل در طول رودخانه دانوب در مخالفت با احداث یک سد تشکیل دادند.

دوستداران محیط زیست چند سال پیش در این روز نسبت به آبگیری «سد شیوند» اعتراض کردند.

هزاران خوزستانی نیز امسال برای حمایت از رودخانه کارون در مقابل سدسازی و طرح های عظیم انتقال آب در شش نوبت زنجیره های انسانی تشکیل دادند.

«ما کارون را نجات می دهیم»، «کلنا لِکارون»؛ «هوا را از من بگیر، کارون را نه»، «نطالب الحکومه به عدم بناء السدود» پلاکاردهایی بودند که مردم با خود حمل می کردند. اگر چه این زنجیره ها همزمان با روز حفاظت از رودخانه ها برپا نشد اما تاثیر خود را گذاشت و صدای دوستداران کارون شنیده شد. هر چند زنجیره های انسانی چند کیلومتری هنوز نتوانسته کارون را نجات دهد. زنجیره هایی که مورد حمایت ابتکار رئیس سازمان محیط زیست، استاندار خوزستان، نمایندگان مجلس و شورای شهر اهواز قرار گرفت البته به دلایل نامعلومی ناتمام ماند.

ای کاش «کارونی ها» امروز در «روز حفاظت از رودخانه ها» باز هم دست به دست می دادند تا یقه «سدها» را بگیرند. سدهایی که عرصه را بر «کارون» تنگ کرده است. در این روز جهانی اما جای «زنجیره انسانی حفاظت از کارون» خالیست.

---------------------------

گزارش از نادره وائلی زاده