محققی به نام سنگال در سال 1999 سه انگیزه در مصرف موادمخد را روی 1500 دانش‌آموز 7 تا 14 ساله در آلاسکا و آمریکا مورد بررسی قرار داده است.
انگیزه تطبیق و کنار آمدن با مسائل
انگیزه تجربه‌اندوزی در مصرف موادمخدر
انگیزه تاثیر همتایان و همشاگردی‌ها.
این انگیزه‌ها، نیازهای عنوان شده بچه‌ها که می‌تواند غیر از مصرف موادمخدر باشد، نشان می‌دهد که اولین نیاز برای کنار آمدن و تطبیق مهارت‌هاف تنها نیاز بچه نیست بلکه محلی برای توجه والدین و بزرگتر‌ها و مراقبت‌های بهداشتی و روانی است و به نظر می‌رسد کانون قابل توجهی در پیشگیری از ناراحت‌های به وجود آمده ناشی از فشارهای روانی باشد.
انگیزه دوم بیان‌کننده پدیده احتیاج قوی کودک یا نوجوان برای ریسک کردن جهت آزمودن هویت و خودباوری است. حذف یا خنثی کردن یک چنین پدیده طبیعی و رشد یابنده‌ای از طریق توسل به مقررات محکم و حفاظت شده ممکن است منجر به رفتار پرخاشگرانه بیشتری شود.
انگیزه سوم اصرار و فشار همتایان و همشاگردی‌هاست که کار را مشکل‌تر می‌کند، زیرا بچه‌ها به جای الگوگیری از بزرگترها و والدین خود مبادرت به الگوگیری از یکدیگر و راهنمایی همدیگر می‌کنند. وقتی نوجوان شروع به مصرف موادمخدر می‌کند، متکی بر تاثیر همتایان و همشاگردی‌های خود است و از این طریق اطلاعات و ارزش‌های مربوط به مصرف موادمخدر را کسب می‌کنند.
تاریخچه برنامه‌های آموزش پیشگیری از اعتیاد در مدارس
اگرچه آموزش پیشگیری از سوء‌مصرف مواد مخدر به چندین دهه قبل باز می‌گردد و تا قبل از دهه 1960 توجهی به آن معطوف نشده است؛ اما کم‌کم با نشر و افزایش مواد مخدر در سراسر جهان و تبدیل آن به تجارت پرسود، عکس‌العمل‌ معمول ایجاد و گسترش سریع‌تر برنامه‌های آموزشی جهت جلوگیری از مصرف موادمخدر را طلب می‌کرد. ایمان به امر آموزش به عنوان اولین عامل بازدارنده از اهمیت زیادی برخوردار است، لیکن ارزیابی تاثیر برنامه‌های آموزشی حائز اهمیت است. در سال‌های 1971 و 1972 یونسکو به یک پژوهش بین‌المللی دست زد تا نقشی را که آموزش در حل مساله استعمال موادمخدر دارد مشخص کند. این پژوهش در 14 کشور از جمله ایران و فرانسه انجام شد که این دو کشور با وارد کردن دروس ویژه‌ای در برنامه‌های تحصیلی، درباره استعمال غیرمجاز و مشخصات موادمخدر مخالفت کرده‌اند.
علت مخالفت ایران بدین شرح بیان شد: «به دنبال جلسات مذاکره با مقامات وزارت آموزش و پرورش، چنین تشخیص داده شد که برای اجتناب از جلب توجه جوانان و با در نظر گرفتن شرایط کنونی فعلا یک مبارزه آشکار با استعمال مواد مخدر و گنجانیدن آن در برنامه‌های روزانه یا هفتگی مدارس مناسب نیست. خوشبختانه نام هروئین یا مورفین در بسیاری از مناطق دورافتاده ایران هنوز ناشناخته است و سخن گفتن از آنها ممکن است حتی برای ارضای حس کنجکاوی یا سرگرمی هم شده میل به استعمال موادمخدر را در جوانان برانگیزد.
زنگ پیشگیری در مدارس
اگر به امر پیشگیری از جنبه ارشاد و آگاهی دادن به مردم بنگریم، چه بسا با ارتقای آگاهی آنان نسبت به مضراتی که به دنبال مصرف موادمخدر برایشان عارض می‌شود، بتوان مصرف موادمخدر را کنترل کرد.بدین منظور فعالیت‌های فرهنگی در راس امر پیشگیری واقع می‌شوند.
آگاهی دادن به مردم و نهی از منکر و بیان ضررهای مصرف موادمخدر از شیوه‌های آگاه‌سازی و آموزش کاری بس ظریف و متنوع است؛ چرا که کوچک‌ترین غفلت در انتخاب شیوه و عمل و ارائه اطلاعات غلط منجر به بدآموزی خواهد شد. بنابراین برای آموزش باید نوع وسیله اطلاع‌رسانی، ویژگی‌های مخاطبان، متون، تصاویر، مکان و... به دقت انتخاب شوند تا هم آگاهی لازم را ارائه دهند و هم نفرت مورد لزوم را القا کنند.
برنامه‌های آموزشی
اهداف به طور مشخص و در راستای اجتناب با حذف نادرست از موادمخدر یا در راستای کاهش یا نگهداشتن آن در سطحی است که عواقب مضر آن را به حداقل برساند. اهداف آموزشی جلوگیری از سوء‌مصرف موادمخدر به طور مجزا به اهداف شناختی، عاطفی و رفتاری تقسیم می‌شوند. این اهداف می‌توانند کوتاه‌مدت، بلندمدت یا ساده و پیچیده باشند. اما در همه این حالات این اهداف باید صریح و منطبق با دیگر اهداف و در چارچوب وسیع‌تر آموزشی باشند. افرادی که مسوولیت دستیابی به این اهداف را دارند باید نسبت به آنها به درک لازم رسیده باشند.
یک چنین برنامه‌ریزی آموزشی نیازمند تعریفی روشن از اهداف مورد نظر است. راه‌هایی را که باید استفاده کرد تا به این اهداف رسید و اندازه‌هایی که باید به کار گرفت تا تعیین شود آیا طریقه دستیابی به اهداف یاد شده به نحوی مطلوب پیش می‌رود و اینکه واقعا این راه‌حل‌ها به نتیجه می‌رسند یا نه حائز اهمیت است. پس از آن توجه اولیه تعریف مساله‌ای است که باید حل شود و نوع سیاست مورد استفاده بستگی به درک روشن و طبیعت مساله دارد و مهمترین اهداف آموزش عدم سوء مصرف موادمخدر عبارتند از:
- افزایش اطلاعات صحیح درباره مضرات موادمخدر.
- تغییر دیدگاه‌ها و نگرش‌ها در ارتباط با موادمخدر.
- تبیین ارزش‌ها به منظور یاری دادن به دانش‌آموزان در جهت اتخاذ تصمیم در رابطه با مواد مخدر.
- کمک به بلوغ و ثبات عاطفه دانش‌آموزان به منظور کاهش انگیزه برای استفاده از موادمخدر.
- آموزش استفاده مسوولانه از موادمخدر قانونی.
این اهداف در راستای هدف کلی تربیتی و کاهش استفاده نادرست از موادمخدر است؛ اما باید دانست افزایش دانش صحیح در مورد موادمخدر لزوما به هدف کلی سوء‌مصرف موادمخدر منتهی نمی‌شود، زیرا بسیاری از رفتارهای سوء‌آگاهانه است که ناشی از ضعف اراده است اما قدر مسلم این است که افزایش دانش صحیح نیز یکی از عوامل تقویت اراده تقوی است.
آموزش‌های مطلوب با روش‌های مناسب
آموزش پیشگیری از اعتیاد در مدارس زمانی موفق خواهد بود که از روش‌های مناسب ذیل استفاده شود:
روش اعطای بینش: در این روش سعی بر این است که تلقی آدمی از موادمخدر دگرگون شود. ایجاد دگرگونی در تلقی افراد از لوازم قطعی تغییر رفتار و اعمال آدمی است.
روش ترساندن: این روش تقویت منفی بر این نکته تاکید دارد که کاربرد نادرست انواع موادمخدر، عواقب ناخوشایندی دارد از جمله انواع بیماری‌ها، اختلال‌های عاطفی و...
روش زمینه‌سازی: طبق این روش باید شرایطی که تسهیل‌کننده گرایش افراد به اعتیاد است، از پیش به نحو مقتضی دگرگون شود.
روش تحریک ایمان: در این روش محرک ایمان به خداست و کسی که به خدا ایمان دارد، از نیروی بالقوه‌ای برخوردار است که مظهر تحولات عظیم درونی خواهد شد و براین اساس فرد کمتر به اعتیاد گرایش دارد.
روش مواجهه با نتایج اعمال: براساس این روش باید پیامدهای اعمال افراد را به او نشان داد. پشتوانه این روش حب ذاتی آدمی است. هنگامی که فرد بیاید و ببیند که پیامد عمل او زیان خودش را به بار می‌آورد، نگاه جدی‌تری به مساله خواهد داشت.
روش مقابله با مشکلات: در این روش فرد از طریق تمرین ایفای نقش‌ها یا تکنیک‌های مشابه دیگر تلاش می‌کند با مشکلات اجتماعی و روانی روبه‌رو شد، آنها را حل کندو به اهداف خود برسد. پیش‌فرض این روش آن است که افراد آشنا به راه‌های مقابله با مشکلات ارتباطی با دیگران کمتر در هنگام تنش به موادمخدر روی می‌آورند.
روش ابراز توانایی‌ها: هر گاه انسان خود را توانا ببیند و بداند که کاری از دست او برمی‌آید، احساس سربلندی و عزت خواهد کرد ولی هرگاه خویشتن را ناتوان بیابد و ببیند که کاری از او ساخته نیست، احساس سرافکندگی خواهد داشت و از آنجا که احساس عزت با احساس ذلت قابل جمع نیست، برای تامین عزت در افراد باید احساس عزت را به وجود آورد تا مجالی برای تکوین احساس ذلت نماند، زیرا افرادی که دارای خودباوری ضعیف هستند بیشتر در معرض احساس نیاز به استفاده از موادمخدر قرار دارند و در ضمن کمتر قادر هستند در مقابل فشار همسالان برای استفاده از موادمخدر مقاومت کنند.
روش عبرت‌آموزی: در این روش موعظه بر محور خود فرد نیست، بلکه با نظر دیگران شکل می‌گیرد. خواه این دیگران از پیشینیان باشند یا از همراهان، در این روش می‌توان از زبان قصه استفاده کرد تا بر نفوذ و جاذبه آن بیفزاید و سرنوشت کسانی که قدم در این راه برداشتند به تصویر بکشند تا مایه عبرتی باشد بر دیگران، چرا که تجربه دیگران درس عبرتی برای افراد دیگر است.
دروسی برای پیشگیری از اعتیاد در مدارس
در نهایت و در راستای پیشگیری از اعتیاد، باید به فرزندان و دانش‌آموزان خود در مدارس این نکات را آموزش داد:
تاریخچه مصرف مواد مخدر در ایران و نقش استعمارگران
شناسایی انواع موادمخدر به خصوص مواد مخدر جدید و صنعتی
آسیب‌شناسی اعتیاد
نشانه‌شناسی اعتیاد
عوارض ناشی از مصرف طولانی موادمخدر
ایجاد نگرش منفی نسبت به استعمال مواد مخدر و تغییر نگرش دانش‌آموزان نسبت به معتادان
نحوه دوستیابی سالم
نحوه مقابله با فشارهای گروه همسالان و دفاع از تصمیمات خود در گروه و استقلال در گروه
نحوه برخورد با والدین
نحوه برخورد با آلام، دردها و ناراحتی‌ها.
همچنین لازم است دانش‌آموزان این دروس مهم را یاد بگیرند:
- اعتیاد مانند بیماری‌های دیگر قابل درمان است؛ اما به دشواری.
- معتادان نیاز به حمایت همه جانبه دارند.
- مصرف تفریحی مواد مخدر دروازه ورود به اعتیاد است.
- برای تسکین درد نباید خودسرانه از موادمخدر استفاده کرد.
پس بدانیم که برای پیشگیری از اعتیاد امروز باید به سراغ آموزش و مدارس رفت که فردا دیر است و نگذاریم عفریته اعتیاد مجالی برای خودنمایی داشته باشد.
________________________________________
مهدی خلیلی